Artykuł uzupełniony w styczniu 2021 r.

Położenie i nazwy

Ulica 3 Maja biegnie od placu Kościuszki – od jego południowo-zachodniego narożnika – najpierw w dół w kierunku południowym, następnie okrążając łagodnie wzgórze farne, kieruje się na zachód i kończy Mostem 3 Maja na rzece Łydyni.

Jeszcze do początków XIX w. był to Trakt Gdański lub Trakt do Gdańska. To ostatnie określenie widnieje na planie Ciechanowa z 1811 r. (1) [plan zob. Plac Kościuszki cz.1, w: http://ciechanowskienotatki.pl/plac-kosciuszki-1/].

Plan sporządzony w 1816 r. – „Plan Miasta Ciechanowa mający służyć do projektu przeniesienia Żydów w oddzielne rewiry” – pokazuje zaś, że z południowo-zachodniego narożnika Zielonego Rynku wychodziły dwie drogi. Jedna to ulica Mławska, biegnąca obok Konwentu Augustianów i kończąca się gdzieś w okolicy dzisiejszego stadionu, druga to Trakt Gdański, okrążający wzgórze farne i prowadzący do przeprawy na Łydyni (2) [plan zob. Plac Kościuszki cz.1, w: http://ciechanowskienotatki.pl/plac-kosciuszki-1/]. Stanisław Pazyra, analizując dokumenty źródłowe, potwierdza, ze nazwa „ulica Mławska” pojawiła się wówczas po raz pierwszy (3). Czasami była jeszcze nazywana Traktem Mławskim (4).

Nazwa – ulica Mławska – przetrwała do lat 30. XX w. Jeszcze w 1932 r. była w użyciu (5). Później zmieniono ją na ulicę P.O.W. Niemcy wprowadzili oczywiście swoją nazwę i przekształcili ją w Hermanstrasse (6). Po wojnie na krótko wrócono do przedwojennej ulicy POW, ale szybko, najpewniej na początku lat 50. XX w., zastąpiono ją ulicą 1 Maja. Obie nazwy widnieją na planie wydanym około 1960 r., a uwzględniającym stan z 1947 r.(7) 30 grudnia 1991 r. Uchwałą nr 80/XII/91 Rady Miasta Ciechanów zmieniono nazwę ulicy 1 Maja na 3 Maja (8). Nazwa ta jest nieco myląca dla starszych ciechanowian, gdyż przed wojną ulicą 3 Maja była obecna ulica Grodzka.

Ogólna historia ulicy

Obecna ulica 3 Maja jest chyba jedną z najstarszych, o ile nie najstarszą ulicą miasta. Przez setki lat była drogą wjazdową do miasta od strony południowo-zachodniej. Już w IX w. w niewielkiej osadzie jaką był Ciechanów zyskała znaczenie przeprawa na Łydyni w okolicy Farskiej Góry. To tędy wiodły szlaki handlowe w kierunku Płocka, Szreńska, Gruduska, Makowa, Pułtuska, Zakroczymia i Wyszogrodu. Kupcy zdążali na pobliski plac targowy (obecnie skwer TON) wokół którego rozwijało się rzemiosło, będące obok handlu, siłą napędową gospodarki osady. Później jego funkcje przejął w pewnym zakresie Zielony Plac (obecnie pl. Kościuszki), a od XV w. nowy rynek, utworzony w wyniku drugiej lokacji miasta. Mimo to ulica nie straciła na znaczeniu, dalej była ważnym traktem komunikacyjnym miasta.

Od chwili zbudowania kolei nadwiślańskiej, to tędy podróżni udawali się na stację i z powrotem. Tędy kursowały pierwsze przedwojenne autobusy do Glinojecka i Płocka.

Usytuowanie ulicy wokół wzgórza farnego i jej bieg od mostu  do pl. Kościuszki „pod górkę” było na pewno uciążliwe dla zaprzęgów konnych. W latach 30. XX w. – jak donosiła „Kronika Ciechanowska” –  przyjeżdżających do Ciechanowa uderzał widok nadmiernie przeciążonych koni. Widoki katowanych zwierząt zauważono m.in. przy Syndykacie na ul. Mławskiej, czyli w miejscu najbardziej pochyłym. Rozwiązanie problemu upatrywano w powołaniu Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami, czym zajmował się m.in. ks. Wincenty Chabowski (9).

W latach 20. XIX w. władze miejskie z dużym zaangażowaniem przystąpiły do różnych porządków. Stwierdzały, że chociaż całe miasto jest wybrukowane, to jednak drogi zasługują na reperacje. W 1827 r. zadecydowano, że Szymon Łebkowski ze wsi Bardony za 14495 złotych polskich wybrukuje pięć ulic, w tym Mławską oraz przebrukuje cztery. Dodatkowo Łebkowski na podstawie oddzielnie sporządzonego anszlagu na złp 1046 gr 24, zobowiązał się górę przy kościele Farnym sytuowanym od Traktu Mławskiego… utarasować i topolami obsadzić (10). Ponownego przebrukowania ulicy Mławskiej dokonano w 1866 r. – z Rynku Zielonego ku Mławie… w bliskości młyna (11).

Jako stara ulica ciechanowska, obecna ul. 3 Maja, musiała być od dawna zasiedlona. Wiadomo, że nad Łydynią funkcjonował już w czasach średniowiecza młyn, o czym później. Pierwsze szczegółowe dane pojawiają się w 1816 r. Wtedy to ukazał się „Wykaz Tabelaryczny obejmujący ogół familiów żydowskich i ich pomieszkanie w Mieście Ciechanowie…” opracowany przez burmistrza miasta Śmietankę. Według tego zestawienia własne dziedziczne domy posiadały przy Trakcie Gdańskim dwie rodziny, a tylko zajęte przez Żydów były trzy domy. Niestety, nie wiadomo, ile wówczas stało tam wszystkich domów (12).

W połowie XIX w. przy ulicy Mławskiej znajdowało się kilka działek, których właścicielami byli zarówno Żydzi jak i Polacy oraz miasto i kościół. „Rejestr pomiarowy szczegółowy siedzib miasta Ciechanowa… ułożony w roku 1851 przez geometrę przysięgłego Joachima Łuszczewskiego” z dołączonym do niego „Odrysem siedzib miasta Ciechanowa”, do ulicy Mławskiej dolicza bowiem zabudowania i ogrody kościoła i klasztoru Augustianów oraz cmentarz przy istniejącym niegdyś kościele św. Piotra, czyli tereny obecnej ulicy Augustiańskiej. Co ciekawe, cmentarz w dużej mierze był chyba wykorzystywany jako ogród warzywny, a pozostałą jego część stanowiła spadzista góra nieużytek. Ulica była wybrukowana, grobla pozostawała bez bruku. Daje się zauważyć brak ogrodów owocowych, sporo miejsca zajmowały za to błonia nadłydyńskie (13).

W czasie I wojny światowej ulica Mławska była świadkiem przemarszu wojsk. W sierpniu 1914 r,, gdy przez miasto ciągnęły wojska armii Samsonowa, do której trafili liczni ciechanowianie (6. Lipawski Pułk Piechoty Księcia Ferdynanda Leopolda Pruskiego), wzdłuż placu Zielonego i ulicy Mławskiej do mostu ciechanowianie ustawili beczki z wodą i stragany z pieczywem. Zmęczeni żołnierze wypadali z szeregów, łapali chciwie wodę, kupowali chleb i pędzili potem za swymi oddziałami z brzękiem broni i rynsztunku. Taki przemarsz miał miejsce kilka dni i nocy – jak wspominał Robert Bartołd (14)^.

Z kolei 28 lutego 1917 r. to tędy zmierzały do koszar Legiony, ściślej 2. Dywizjon 1. Pułku Artylerii Lekkiej, dowodzony przez kapitana Edmunda Stanisława Knolla-Kownackiego, przybyły do Ciechanowa z Grajewa. Staraniem komitetu powitalnego obok syndykatu stanęła brama z Orłem Białym, flagami czerwono-białymi i napisem „Witajcie”, spiętymi świerkowymi girlandami. Po obu stronach ulicy ustawili się skauci, szkoły, Narodowy Związek Robotniczy, straż ogniowa, peowiacy i tłumy mieszkańców. Wśród młodzieży gimnazjalnej był Robert Bartołd. Legionistów zakwaterowano w koszarach, a nielicznych gościły ciechanowskie rodziny. Pozostali w Ciechanowie do lipca 1917 r. do kryzysu przysięgowego. Wśród oficerów był Józef Beck, późniejszy minister spraw zagranicznych II RP (15).

Ulica 3 Maja była też miejscem wielu innych uroczystości: pochodów pierwszomajowych, procesji Bożego Ciała i innych.

Strona południowo-wschodnia:

W połowie XIX w., a zapewne i wcześniej początek ulicy na styku z Zielonym Placem wyglądał nieco inaczej niż obecnie. Wg „Odrysu siedzib miasta Ciechanowa” uzupełniającym wspomniany wcześniej „Rejestr pomiarowy szczegółowy siedzib miasta Ciechanowa…” pierwszą działką należącą do ulicy Mławskiej była parcela nr 199 Józefa Grabowskiego, obecnie nosząca numer Pl. Kościuszki 6. Na tej działce stały wówczas dwa drewniane budynki. Ten od frontu był najpewniej dawnym zajazdem, a ten w głębi stajnią lub innym pomieszczeniem gospodarczym (16). To zapewne o tym obiekcie informowało pismo z 13 lutego 1851 r., znajdujące się w zbiorze Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych nr 4319, w którym stwierdzono: w domu tym położonym przy ulicy Zielony Rynek i trakcie Gdańsko-Warszawskim egzystuje od 1808 r. Zajazd, trakyernia i szynk. Wynika z niego, że tę karczmę nabył w 1846 r. Jan Grzybowski, a w 1851 r. ponownie wystąpił o przyznanie mu konsensu na szynk (17). Nie zgadza się tylko nazwisko właściciela, chociaż oba dokumenty pochodzą z tego samego roku. Jego brzmienie i pisownia są nieco podobne, może więc mamy tu do czynienia z błędnym odczytaniem pisma, zapewne napisanego ręcznie. Nazwisko w „Rejestrze …” Łuszczewskiego jest napisane wyraźnie.

3 Maja 1

Działka oznaczona obecnie jako 3 Maja 1, w połowie XIX w. była pustym placem, oznaczonym numerem policyjnym 198½, użytkowanym jako ogród warzywny. Należała, tak jak i poprzednia, położona na rogu Mławskiej i Zielonego Rynku, do Józefa Grabowskiego.  Miała 76,2 pręta kwadratowego powierzchni i dotykała ulicy na długości 50¼ łokcia. Niewielka jej część (2,7 pręta kwadratowego) służyła jako trotuar. Graniczyła od wschodu z zabudowaniami i ogrodem należącym do zajazdu, a od zachodu z działką nr 198 Ignacego Liszewskiego. Ciągnęła się na południe niemal do wysokości południowej granicy działki 198. Od obecnej ul. Orylskiej, wówczas nie nazwanej jeszcze ścieżki, oddzielała ją spora niezabudowana parcela (18).

Nie wiadomo, kiedy nieruchomość zmieniła właściciela i kiedy stanął na niej obecny budynek. Dom przy ul. 3 Maja 1 był budowany etapowo, Parter stał już pod koniec XIX wieku, w 1910 r. dobudowano piętro (19). Nie wiadomo, czy działka została wydłużona na południe i dochodziła Orylskiej. Za domem nadal znajdował się ogród.

Według relacji Jerzego Olszewskiego, dom należał do Nawrockiego, emerytowanego polskiego pułkownika wojsk carskich. Służył on w jednostce granicznej na Kaukazie i tam zarobił pieniądze. Nie wiadomo, czy pobudował ten dom, czy raczej go kupił. Osiedlił się tu w okresie międzywojennym, chociaż chyba już przed I wojną światową był emerytem, bo był starszym jegomościem. Jego dom był jednym z ładniejszych w Ciechanowie Nawrockiemu bardzo dobrze się powodziło, bo miał bardzo dobrych, zamożnych lokatorów. Przed wojną lokale były drogie, a za te mieszkania, jak przypuszcza Olszewski, lokatorzy płacili więcej niż 100 zł. (21). Mieszkał tam m.in. kierownik apteki i kasy chorych, magister farmacji Kwieciński, także inżynier architekt Jerzy Korczak (22), urodzony w 1894 r., który wywieziony w głąb Rosji, zginął tam w 1945 r. (23). Przy ul. Mławskiej nr 2, w 1938 r. wynajmował mieszkanie i prowadził prywatny gabinet lekarz Konrad Dackiewicz, o czym donosił Rocznik Lekarski Rzeczypospolitej Polskiej z 1938 r. Dackiewicz, urodzony w 1892 r., uprawnienia lekarskie zdobył w 1916 r. Ożenił się w 1920 r. z Janiną Mieszkowską. Jako ciekawostkę można podać, że dr M. Uspieński, zapewne przyjaciel pana młodego zamiast depeszy przekazał 50 marek na Polski Czerwony Krzyż, o czym donosił „Kurier Warszawski”. Dackiewicz był lekarzem w ciechanowskim 11. Pułku Ułanów, przeszedł z nim szlak bojowy we wrześniu 1939 r. Zginął w ostatniej bitwie jaką wówczas stoczył jego pułk pod Suchowolą na Zamojszczyźnie. Jego syn Józef był serdecznym przyjacielem Olszewskiego (24).

Przed wojną i tuż po wojnie funkcjonowała tam też owocarnia W. Eckertowej polecająca owoce różnych gatunków, słodycze oraz napoje chłodzące ciechanowskie i warszawskie, o czym donosiły ogłoszenia reklamowe zamieszczone w okresach przedświątecznych w 1931 i 1932 r.  w „Kronice Ciechanowskiej” (25).

 

Po wojnie nieruchomość zagospodarowało miasto i tak jak w przypadku budynku przy pl. Kościuszki 6, należącego do brata Nawrockiego – wykonało kapitalny remont, który przekraczał wartość domu. Właściciele nie byli w stanie go wykupić, czyli zwrócić miastu za remont i dom pozostał własnością państwa (26). W latach 70. mieściły się tam biura ciechanowskiego oddziału PCK, którym kierowała Suswiłło. Wejście do nich znajdowało się z lewej strony od frontu, bezpośrednio z ulicy. Najbardziej znanymi powojennymi mieszkańcami była rodzina Myślińskich. Leon Myśliński był furmanem. W podwórku trzymał wóz i konia, trudnił się dostarczaniem mieszkańcom miasta zakupionego węgla ze składu do mieszkań. Jego synowie angażowali się w podnoszenie ciężarów, w której to dyscyplinie mieli pewne osiągnięcia (27). W latach 80. XX w. na terenie dawnej działki Nawrockiego stanęły dwa bloki mieszkalne należące do ul. Orylskiej.

3 Maja 3A i 3

Parcela oznaczona obecnie numerami ul. 3 Maja 3A i 3, w 1851 r. nosiła numer policyjny 198. Być może wcześniej stanowiła całość z poprzednią działką. Należała do Ignacego Liszewskiego, liczyła 170,6 prętów kwadratowych powierzchni i dotykała ulicy na długości 100½ łokcia. W jej środkowej części stał drewniany dom (o powierzchni 4,9 pręta) i zabudowania gospodarcze (5,8 pręta). Poza podwórzem, pozostałą część działki zajmował ogród warzywny (89,6 pręta) (28).

Nieznane są losy tej nieruchomości aż do początków XX w., kiedy to zbudowano na niej syndykat. Od momentu powstania syndykat (29), czyli gmach Ciechanowskiego Okręgowego Towarzystwa Rolniczego – jak nazywali go Rosjanie – był jednym z ważniejszych obiektów w mieście. Nie jest znana data jego powstania, konserwator zabytków przypuszcza, że powstał przed 1900 r. (30), Stanisław Pazyra podaje rok 1910/11 jako przybliżoną datę budowy (31). Zachowane i dostępne dokumenty – plan Łuszczewskiego z 1851 r. i dokładny plan sytuacyjny nieruchomości z 1911 r. – pozwalają przypuszczać, że obie wersje są prawidłowe. Na planie Ciechanowa z 1851 r. zwraca uwagę nakreślony na działce zarys obiektu, dokładnie odpowiadający kształtem 1-piętrowemu budynkowi, wchodzącemu w skład syndykatu. Jest wielce prawdopodobne, że wrysowano go na planie znacznie później, jako obiekt planowany. Ponieważ udostępniony nam „Odrys…” do Petersburga trafił w latach 80. XIX w. niewykluczone, że wspomniany dom tam wrysowany powstał właśnie w tym czasie, czyli znacznie wcześniej niż gmach główny syndykatu (32). Natomiast „Plan sytuacyjny nieruchomości Ciechanowskiego Okręgowego Towarzystwa Rolniczego […]” z 1911 r. , który sporządził budowniczy powiatowy Antoni Wójcicki (1853-1930) jest zapewne planem budowy następnych obiektów, obejmującym oczywiście istniejący już wówczas 1-piętrowy dom. Według tego planu syndykat zajmował działkę przy ulicy Mławskiej (obecnie 3 Maja) i Augustiańskiej o powierzchni 6174,22 łokcia czyli 450 sążni kwadratowych (ok. 20 arów). Miała kształt zbliżony do trójkąta, do ulicy Mławskiej przylegała na długości 95,75 m, a do Augustiańskiej – 30,75 m. Podstawa tego trójkąta (od południa) graniczyła z zakładem Lenca. Na działce stało kilka budynków w tym: murowany 2-piętrowy dom i przyklejony do niego od południa murowany 1-piętrowy dom, oba stojące wzdłuż ulicy Mławskiej. Ten ostatni budynek na pewnej długości był nieco cofnięty. Od południa miał dostawioną werandę na drewnianych słupach. Za tym wyższym budynkiem, idąc w stronę obecnego pl. Kościuszki znajdował się wjazd na podwórze, a dalej murowany spichrz z dostawioną od strony podwórka wiatą na drewnianych słupach. Za spichrzem – do granicy działki – stał mur, a obok niego drewniana stajnia dostawiona do spichrza i niewielka dobudówka. Wzdłuż wschodniej granicy stała obszerna wiata na drewnianych słupach, a na wprost wyższego domu – drewniana szopa z dwiema dobudówkami. Wszystkie zabudowania otaczało obszerne podwórze (33). W takim kształcie, przynajmniej budynki od ulicy, przetrwały aż do czasów okupacji.

Ogólne rozplanowanie budynku i przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń w okresie międzywojennym opisuje Jerzy Olszewski. Lewa strona głównego budynku wraz z wejściem była własnością Związku Ziemian. Na parterze po lewej stronie były biura Związku, a na piętrze – duża piękna sala, najlepsza sala balowa w mieście, w której odbywały się bale młodzieżowe i ziemiańskie. Prawą stronę parteru zajmował Syndykat. Tu mieścił się sklep i za nim biuro księgowe, gdzie głównym księgowym był Marian Brzęczek. Za biurem był gabinet dyrektora Hamerlińskiego. Na parterze mieściło się też mieszkanie dozorcy – pokój z kuchnią. Nad głównym gmachem wznosi się charakterystyczna kopuła. Pod nią znajdował się niewielki pokoik. Budynek Związku kryty był blachą, zaś Syndykatu – dachówką (34).

Przedwojenne Towarzystwo Rolne prowadziło rozległe interesy jako przedsiębiorstwo handlowe, nie było wielu samochodów, więc mieli – jak zauważył Jerzy Olszewski – chyba 4 konie, bryczkę i powóz dla dyrektora oraz platformę do przewożenia towarów (35). Handlowali zbożem, opałem, naftą i innymi artykułami przemysłowymi. Posiadali rampę kolejową na dworcu PKP, przy której stał spichlerz zbożowy oraz bocznicę. Stąd odprawiano zboże, także za granicę. Do syndykatu należał też budynek magazynowy położony nieco dalej przy ul. Sienkiewicza, który obecnie zajmuje Muzeum Szlachty Mazowieckiej (36).

Pomieszczenia syndykatu były też wykorzystywane w innych celach niż zakładał zapewne jego statut. Tutaj chociażby Naczelny Komitet Narodowy uruchomił w 1917 r. biuro werbunkowe do legionów (37). Syndykat Rolniczy był też miejscem zbiórki peowiaków, przygotowujących się 11 listopada do wyparcia Niemców z miasta (38). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pełnił też ważną role w zakresie aprowizacji. Trudności życia codziennego wymuszały chociażby wprowadzenie kart żywnościowych. Syndykat, obok „Mazura” i „Łydyni”, był wtedy jedną z trzech spółdzielni zaopatrywanych w artykuły aprowizacyjne. Rozdawał węgiel, cukier, sól i naftę (39).

W czasie II wojny światowej budynki Syndykatu zajęli oczywiście Niemcy, trochę je przebudowali i umieścili w nich oddział swojego banku – Raiffeisen Bank.

W pierwszych latach po wojnie w budynku odbywały się jeszcze bale, bardzo popularne wśród ciechanowian, na które trudno było zdobyć karty wstępu. Może dlatego zazdrośni mieszkańcy mówili, że „ślachta się bawi” (40).

Po wojnie gmach syndykatu zajęło początkowo Kółko Rolnicze, ale szybko został przekazany na siedzibę ciechanowskiego oddziału Narodowego Banku Polskiego, którego dyrektorem został Tadeusz Styliński (41). Obiekt był poddawany ciągłym remontom i przebudowom. Już w 1955 r. Robert Bartołd na łamach „Głosu Ciechanowa” donosił o zamurowaniu balkonu od strony ulicy (42).

 

Po wojnie także oba domy zostały przebudowane. Kolejne prace budowlane trwały w 1973 r. Część domu jednopiętrowego, ta szersza, przylegająca do tego wyższego została z nim zrównana, a pozostała wyburzona (43). Wówczas też dawny spichrz został przebudowany na obiekt bankowy, a nad dawnym wjazdem, na wysokości pierwszego piętra zbudowano tunel, łączący oba budynki. Pod nim pozostała brama, umożliwiająca wjazd na zaplecze budynku. Prace budowlane podjęto też w 1982 r. Wówczas południowe skrzydło zyskało dodatkowe, drugie piętro. Teraz tę dobudowaną w latach 70. i 80. część, wyróżniają prostokątne okna, w odróżnieniu od parteru i starej części północnej posiadającej okna sklepione półokrągło (44).

27 marca 1995 r. gmach został wpisany po rejestru zabytków pod nr 297-A (45).

Obiekt przebudowanego spichrza zajął po 1993 r. Polski Bank Inwestycyjny, wyłoniony w ramach reformy polskiego systemu bankowego z Narodowego Banku Polskiego, połączony w 1997 r. z Kredyt Bankiem, zyskując adres 3 Maja 3A. Po fuzji z Bankiem Zachodnim WBK w 2013 r., znalazł tu siedzibę oddział tego banku. Mimo informacji internetowych o istnieniu tu 2. Oddziału Banku Zachodniego WBK (46), wydaje się że lokal w 2019 r. stoi pusty. Ma to być może związek ze zmianą nazwy Banku w 2018 r. na Santander Bank Polska S.A. Przebudowany gmach główny długo zajmował dalej NBP (3 Maja 3).

W latach 2006-2007 kolejny remont dawnego syndykatu podjął ciechanowski Bank Spółdzielczy, który zakupił „stary” obiekt. 26 maja 2007 r. otwarto w nim siedzibę Centrali Banku Spółdzielczego w Ciechanowie (47).

Zwykłych ciechanowian, o wiele bardziej niż przebudowy gmachu, interesowała istniejąca w bramie wrzutnia, z której korzystały sklepowe. Po zakończeniu pracy przynosiły w workach utarg i wrzucały przez zamontowane okienko, bo bank już był oczywiście nieczynny. Puste worki mogły oczywiście odebrać nazajutrz, ale w budynku 3 Maja 1, gdzie zapewne NBP wynajmował pomieszczenie na ten cel (48).

Najnowszym elementem dekoracyjnym, jaki stanął obok, Banku tuż za bramą, znajdującą się od strony ul. Augustiańskiej, jest niewielka rzeźba Łydynki – nagiej kobiety – wykonana przez ciechanowskiego plastyka Marka Zalewskiego.

Przypisy:

(1) AGAD. Plan ręczny Miasta Ciechanowa podany przez Burmistrza tegoż miasta […], 1811 r.

(2) AGAD. Plan Miasta Ciechanowa Mający służyć do Projektu przeniesienia Żydów w oddzielne Rewiry. – 1816. – Sygn. KRSW Vol. 4218 (W: Bartoszewicz A., Bartoszewicz H.: Kartografia miast Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej do końca XIX wieku. – Pułtusk, 2006, s. 181)

(3) Pazyra S.: Dzieje Ciechanowa i Ziemi Ciechanowskiej. – Ciechanów, 1976, s. 384

(4) Ibidem, s. 400

(5) Różne zapisy w „Kronice Ciechanowskiej”

(6) Katalog dokumentacji historycznej do zagadnień gospodarczych woj. ciechanowskiego. T.2. – Ciechanów, 1985, s. 175

(7) [Ciechanów: plan miasta] / zdjęto podług stanu 1947 r., [ok.1960], ark. 26

(8) Obywatele Miasta Ciechanowa. – Gazeta Samorządu Miasta Ciechanów, 1992, nr 6, s. 2

(9) Z teki śledziennika. – Kronika Ciechanowska, 1931, nr 3 [właśc.. nr 1], s. 6

(10) Pazyra S. Op. cit., s. s. 400

(11) Ibidem, s. 449

(12) Ibidem, s. 374-375

(13) Rejestr Pomiarowy Szczegółowy Siedzib Miasta Ciechanowa położonego w Gubernii Płockiej Powiecie Przasnyskim obrachowany i ułożony roku 1851 przez Jeometrę przysięgłego Joachima Łuszczewskiego. – przechowywany jest obecnie w Archiwum Państwowym w Płocku. Sygn. 613. Komisja Wojewódzka Płocka, 1816-1866. Udostępnił go czytelnikom, dołączając, powiązany z nim, odnaleziony przed kilku laty w Archiwum Państwowym w Petersburgu, jedyny zachowany (z trzech istniejących) „Odrys siedzib miasta Ciechanowa” Grzegorz Kęsik w książce: Joachima Łuszczewskiego plan i rejestr pomiarowy siedzib miasta Ciechanowa z 1851 r. – Warszawa; Ciechanów, 2019

(14) Bartołd R.: Lata 1914-1918 w Ciechanowie. – Tygodnik Ciechanowski, 1987, nr 46, s. 1,5

(15) Piotrowicz D.: Powiat ciechanowski w latach 1914-1920. – Ciechanów, 2018, s. 100-101 ; Pełka J.: Czekanie na Niepodległą. – Tygodnik Ciechanowski, 1988, nr 45, s. ; Toż pt. Legiony w Ciechanowie //W: Mazowsze Ciechanowskie – moja „mała ojczyzna” / Red. A. Kociszewski, J. Pełka. – Ciechanów, 1996, s. 276;  J. Pełka i R. Bartołd jako datę wkroczenia Legionów wymieniają 2 listopada 1916 r.

(16) Kęsik G.: Joachima Łuszczewskiego plan i rejestr pomiarowy siedzib miasta Ciechanowa z 1851 r. – Warszawa; Ciechanów, 2019, dod. Odrys siedzib miasta Ciechanowa

(17) Pazyra S. Op. cit., s. 244, 445

(18) Kęsik G. Op. cit.

(19) Kęsik G.: ul. 3 Maja nr 1 – remont kamienicy, http://arch.ciechanow.net.pl/forum/viewtopic.php?f=3&t=112, dostęp 18 września 2019 r.

(20) Piotrowicz D. Op. cit., s. 86

(21) Olszewski J.: Tak to zapamiętałem. – Ciechanów, 2015, s. 159

(22) Jerzy Korczak, projektował m.in. budynek obecnego Muzeum Szlachty Mazowieckiej przy ul. Warszawskiej 61 i kamienicę Baranowskich przy ul. 11 Pułku Ułanów 21

(23) Informacja wg epitafium na grobie na cmentarzu przy ul. Płońskiej

(24) Olszewski J. Op. cit., s. 87; Z Ciechanowskiego piszą nam. – Klucz do Miasta, 2019, nr 6, s.7-8

(25) Kronika Ciechanowska, 1931, nr 19/20, s. 7; Podobne: Kronika Ciechanowska, 1932, nr 6, s. 8 ; Kronika Ciechanowska, 1932, nr 17/18, s. 7

(26) Relacja Jana Rzeplińskiego, 18 kwietnia 2019 r.

(27) Spacerkiem po Ciechanowie – ulica 3 Maja – spotkanie w Powiatowej Bibliotece Publicznej w Ciechanowie, 5 X 2019 r. – informacja od uczestników

(28) Kęsik G. Op. cit.

(29) Syndykat – zrzeszenie gospodarcze mające na celu dokonywanie operacji handlowych, bankowych lub pieniężnych, wymagających nakładów przekraczających możliwość poszczególnych przedsiębiorstw. Por.: Słownik języka polskiego //W: http://slowniki.gazeta.pl/pl/syndykat ; dostęp 3 I 2012 r.

(30) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. Delegatura w Ciechanowie. Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego / oprac. Andrzej Wojciechowski. – 1986. Sygn. B. 244

(31) Pazyra S. Op. cit., s. 471

(32) Kęsik G. Op. cit.

(33) AP Mława. Hipoteka. Sygn. 452: [N 6 Plan sytuacyjny nieruchomości Ciechanowskiego Okręgowego Towarzystwa Rolniczego położonego  przy ulicy Mławskiej pod N 198 w powiatowym mieście Ciechanów, guberni Płockiej / rys. [Antoni] Wójcicki, 1911 [tytuł w tłumaczeniu z jęz. ros.]

(34) Olszewski J.H.: Siedziba Syndykatu / rozm. przepr. B. Kacpura. – Czas Ciechanowa, 2007, nr 29, s. 10

(35) Olszewski J.H.: Tak to zapamiętałem. Op. cit., s. 158

(36) Olszewski J.H.: Siedziba Syndykatu. Op. cit.

(37) Pełka Jerzy: Czekanie na Niepodległą. Op. cit.

(38) Piotrowicz D. Op. cit., s. 117

(39) Ibidem, s. 130

(40) Spacerkiem po Ciechanowie – ulica 3 Maja – spotkanie w Powiatowej Bibliotece Publicznej w Ciechanowie, 13 XI 2019 r. – informacja od uczestników [nagranie w zbiorach PBP]

(41) Olszewski J.H.: Siedziba Syndykatu. Op. cit.

(42) erbe: Spacerkiem po Ciechanowie. – Głos Ciechanowa, 1955, nr 18/19, s. 4-5

(43) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków.[…] Op. cit.

(44) Architektura Ciechanowa  – Forum – Od pocz. XIX w do 1939r. – Syndykat przy ul. 3 Maja: 3http://arch.ciechanow.net.pl/forum/viewtopic.php?t=41&start=0&postdays=0&postorder=asc&highlight=; dostęp 12 września 2019 r.

(45) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. […] Op. cit.

(46) http://www.finanse.egospodarka.pl/banki/adresy/bank-zachodni-wbk-s-a-2-oddzial-w-ciechanowie-ul-3-maja-3a,mazowieckie,15001386.html; dostęp 4 października 2019 r.

(47) Architektura Ciechanowa  – Forum. Op. cit.

(48) Spacerkiem po Ciechanowie – ulica 3 Maja – spotkanie […], 13 XI 2019 r. – informacja od uczestników [nagranie w zbiorach PBP]