Artykuł uzupełniony i poprawiony – zastąpił podobny o tym samym tytule zamieszczony w 2019 r.

Prawa strona ulicy Nadrzecznej przez wieki była w dużej mierze zapleczem budynków stojących w Rynku, czy przy ul. Śląskiej. Początkowo były tu ogrody, z czasem zaczęły tu wyrastać niewielkie drewniane domki, zabudowania gospodarcze i wygódki. Dopiero po wojnie, a właściwie w latach 90. XX w. zaczęły tu wyrastać nowe budynki mieszkalne, częściowo pełniące też funkcje usługowe.

 

Nadrzeczna 2

Posesja na prawym rogu Nadrzecznej i Wodnej należy do Urzędu Miasta i jest zapleczem ratusza. Tak było również w XIX w. Według  „Rejestru…” i planu Łuszczewskiego z 1851 r. teren zajmowany obecnie przez stare i nowe obiekty Urzędu Miasta obejmowały dwie działki o numerach:1 2 (narożna z ratuszem) i 11. Na jednej i drugiej stały drewniane obiekty gospodarcze, usytuowane wzdłuż ulicy Browarnej, biegnącej tu skosem do Wodnej. Były to jedyne obiekty stojące po tej stronie ulicy na odcinku: Wodna – obecna Dolna (1). Nie wiadomo kiedy je rozebrano. Później, po wschodniej stronie działki stanął budynek stajni, wykorzystywany ostatnio jako pomieszczenia biurowe i magazynowe. Nie wiadomo też kiedy wokół zabudowań miejskich wybudowano mur. Stał przez wiele lat wzdłuż obu ulic.

W październiku 2011 r. ruszyły prace przy rozbudowie ratusza między pl. Jana Pawła II a ul. Nadrzeczną. Zburzono stare zabudowania po dawnych stajniach oraz mur od ul. Nadrzecznej. Nowy budynek otwarto 18 stycznia 2013 r. Posiada on około 2 tys. m² powierzchni użytkowej, a koszt jego budowy wyniósł ponad 6,9 mln zł (2).

Nadrzeczna 4

Obecną działkę nr 4 w połowie XIX w. stanowiły dwie parcele: nr 10 Kunegundy Wyzińskiej i 9 – sukcesorów Krajewskiego, mające swe przedłużenie po drugiej stronie ulicy. Obie z tej strony były użytkowane jako ogrody warzywne (3).

Obecnie to jedna działka należąca do Banku PKO S.A., mieszczącego się na Pl. Jana Pawła II 8. Od strony Nadrzecznej w budynku banku mieści się Bar „Fantazja” Beaty Miłoboszewskiej, posiadającej też restaurację „Fantazja” na ul. Powstańców Warszawskich 6.

Nadrzeczna 8

W połowie XIX w. parcela należała do Marcina Zawadzkiego. Od strony Rynku stały zabudowania, otaczające podwórze, a dalej, do ulicy Browarnej ciągnął się sad owocowy (4).

Nie wiadomo, kiedy tuż przy ulicy Nadrzecznej stanął drewniany, parterowy budynek mieszkalny. Po wojnie mieszkał tu z rodziną m.in. rzeźnik Kowalski, pracujący w dawnym zakładzie Matusiaka przy pl. Kościuszki, zarządzanym przez Żbikowskiego.

Nadrzeczna 10

W połowie XIX w. za działką Zawadzkiego, leżały dwie parcele o numerze podstawowym 7, a więc wcześniej stanowiły zapewne jedną całość. Pierwsza – węższa należała do Anzelma Pajkowskiego, który w Rynku miał murowany dom, stojący zresztą do tej pory, a w głębi, wzdłuż zachodniej granicy – budynek gospodarczy. Reszta działki nie była zagospodarowana, traktowano ją jako podwórze, na które wjazd był na pewno od strony Browarnej. Druga – szersza działka – należała do Szapsi(a) Klejnjud(a). Od strony Rynku była intensywnie zabudowana, natomiast od Browarnej znajdowało się obszerne podwórze (5).

Nie wiadomo kiedy granica między obiema działkami uległa zmianie. W każdym razie obecnie nie jest linią prostą, ale łamaną. Działka nr 10 przy ul. Nadrzecznej jest szersza niż w Rynku, natomiast nieoznakowane przedłużenie posesji przy pl. Jana Pawła II 11 – węższe i jest właściwie drogą dojazdową do garaży i budynku znajdującego się przy północnej pierzei rynku.

Murowany piętrowy budynek przy Nadrzecznej 10 został wystawiony w latach 90. XX w. na działce zakupionej przez obecnych właścicieli w 1989 r.

Ulica Dolna

Działka ciągnąca się od rogu rynku wzdłuż obecnej ulicy Dolnej do Browarnej, w 1851 r. należała do Jana Walisiewicza. Oprócz domu, zamykającego tę stronę Rynku, cały jej obszar w dół do Browarnej stanowiło niezabrukowane podwórze.

Po wyburzeniu w 1986 r. (6) starego drewnianego domu w Rynku, w jego miejsce postawiono nowy dwupiętrowy budynek mieszkalny z usługowym parterem. Wszystko wskazuje na to, że nowy obiekt otrzymał też nowy adres: nie pl. Jana Pawła II, a Dolna 1. Szczytem do niego stanęły wzdłuż ul. Dolnej budynki szeregowe (od nr 3 do13), zbudowane w latach 80 lub 90. Niektóre z nich do chwili obecnej (2020 r.) pozostają w stanie surowym.

Po drugiej stronie ulicy Dolnej / róg Nadrzecznej znajdowała się nieruchomość należąca od około 1830 r. do Walentego Wolskiego, pierwszego ciechanowskiego aptekarza. Posesja była przypisana do ulicy Pisarskiej (obecnie Śląskiej). Według „Rejestru…” Łuszczewskiego liczyła ogółem 63 łokcie szerokości i 127 prętów powierzchni, z czego 96,7 prętów zajmował sad. Ten rozciągał się właśnie od strony ulicy Browarnej (7). Nie wiadomo kiedy został odgrodzony od ulicy Dolnej i Nadrzecznej wysokim murem. Po śmierci Wolskiego w 1851 r. dom stojący na rogu Rynku i Pisarskiej oraz całą działkę przejęła żona Petronela i ich córka Florentyna, później żona Antoniego Ranieckiego. Ranieccy – po Antonim – Wacław i jego córka Barbara Rytel z mężem Julianem – pozostali długo właścicielami nieruchomości (8).

Po wojnie od strony ulicy Dolnej znajdowała się za domem brama wjazdowa na podwórze (istniejąca tu zapewne i wcześniej), a poniżej niej – budynek magazynowy, będący zapleczem apteki. Dalej ciągnął się wspomniany szeroki i wysoki mur, na styku z Nadrzeczną lekko zaokrąglony. Od strony Nadrzecznej znajdowała się druga brama, a dalej, chyba do granicy z następna posesją – drugi budynek gospodarczy (9).

Po śmierci Rytlów (Barbara Rytel zmarła 21 stycznia 1985 r., Julian – 31 maja 1991 r.) (10), posesja zmieniła właściciela, dom i zabudowania gospodarcze zostały wyburzone w połowie lat 90. XX w. Na miejscu drewnianego domu Rytlów powstał nowy obiekt handlowo-usługowy. Pozostał tylko mur. W miejscu dawnego ogrodu, urządzono parking sklepu i instytucji usytuowanych przy ul. Śląskiej 1 i Dolnej.

Nadrzeczna 20-24

Teren między ul. Nadrzeczną a Śląską na wysokości obecnych numerów 20-24 przy Nadrzecznej i nr 4 do połowy nr 11 przy ul. Śląskiej był w połowie XIX w. podzielony równą linią (równoległą do Śląskiej) i przypisany do obu ówczesnych ulic: Browarnej i Pisarskiej.

Przy Browarnej, za nieruchomością Wolskich w kierunku ul. Przasnyskiej, pierwsza działka nosiła numer 247/2 i należała do Józefa Pawłowskiego. Miała 39 łokci szerokości i 39,5 prętów powierzchni. Tuż przy ulicy, przy granicy z ogrodem Wolskich stał na niej drewniany dom. Resztę ziemi przeznaczono pod warzywa. Józef Pawłowski był też właścicielem działki graniczącej z powyższą, ale o połowę węższej i przylegającej do Pisarskiej.

Dwie następne działki (nr 247/3  i 247/4) były niezabudowane i uprawiane rolniczo. Pierwsza (32 pręty powierzchni i 30 łokci szerokości) była własnością wdowy Wyzińskiej, druga (38 prętów powierzchni i 32 ¼ łokcia szerokości) należała do Marcina Węgielewskiego.

Właścicielem czwartej działki o numerze 247/5 (48 prętów powierzchni i 33¾ łokcia szerokości) był Stanisław Szadkowski. Nieco odsunięty od ulicy stał tu drewniany dom, za nim ciągnęło się niewielkie podwórko z budynkiem gospodarczym i dalej ogród warzywny (11).

Nie wiadomo, jaki był los tych nieruchomości w następnych dziesięcioleciach.

Trudno precyzyjnie określić, do kogo należały po wojnie te działki, co się na nich znajdowało i gdzie przebiegały granice między nimi. Fotografie lotnicze z lat 50. XX w. ukazują nam 2 budynki – nie wiadomo mieszkalne czy gospodarcze stojące wzdłuż ulicy i inne niewielkie w głębi działek.

Tymczasem w pamięci okolicznych mieszkańców pozostał tu teren porosły chwastami i dzieci zjeżdżające zimą na sankach. Następnie zajęła go baza transportowa i magazyny MHD (Miejskiego Handlu Detalicznego). Parkowały tam samochody ciężarowe – jak określa Janusz Zalewski – tatry, biełazy, many i inne. W magazynach stały zbędne meble sklepowe: kontuary, stojaki, szuflady, krzesła, stołki itp. Tam też było mieszkanie służbowe jednego z urzędników (12).

Wydaje się, że w latach 90. XX w. nastąpił nowy podział tej ziemi, być może nieruchomość odzyskali prawowici właściciele – rodzina Żochowskich posiadająca kamienicę przy ul. Śląskiej 7 – i podzielili go na działki, na których wyrosły nowe domy.

W budynku nr 22, zajmującym w przybliżeniu XIX-wieczną działkę Pawłowskiego, przez jakiś czas funkcjonowała szwalnia Stefana Żochowskiego. Przylegające do siebie domy nr 22 i 22a stoją na terenie dawnych ogrodów Wyzińskiej i Węgielewskiego. Działkę Szadkowskiego i częściowo następną – Józefa Ozdobińskiego zajmuje obecnie posesja nr 24 z usytuowanym na niej nowym jednorodzinnym domem mieszkalnym oraz w głębi – budynkiem Przedszkola „Zamkowe Skrzaty”.

W połowie XIX w. nieruchomość nr 247/5 Szadkowskiego była ostatnią przypisaną do ulicy Browarnej. Następne działki po tej stronie ulicy należały do ulicy Pisarskiej bądź Przasnyskiej.

Nadrzeczna 26

W 1851 r. kolejna działka nosiła numer 134, położona była między ul. Browarną i Pisarską, ale należała do tej ostatniej. Miała bardzo nieregularne granice, była uprawiana rolniczo. Jej właścicielem pozostawał wówczas Józef Ozdobiński (13).

Po wojnie część tej dawnej działki leżącej przy Nadrzecznej, zajmowała piekarnia przylegająca do kamienicy nr 28. Obok było brukowane przejście, którym mieszkańcy skracali sobie drogę idąc do ul. Śląskiej lub Rynku. Piekarnię prowadził Szczepan Siemiątkowski (14). Udziały w piekarni na Nadrzecznej miał podobno krawiec Teofil Rogalski (1903-1989), również właściciel młyna na rogu Pułtuskiej i Przasnyskiej (15). Oprócz wypieku pieczywa zakład świadczył też usługi okolicznym mieszkańcom, szczególnie przed świętami. Gospodynie przygotowywały ciasto w blaszkach, a piekarze „za parę groszy” chętnie wsuwali je do pieca (16). Obok, do lat 1955/1956, mieścił się punkt sprzedaży węgla (17). Po zlikwidowaniu piekarni funkcjonował tam sklep spożywczy.

Po wojnie w pobliżu tej posesji znajdował się postój dorożek (18).

Obecnie budynki dawnej piekarni stoją nieużytkowane, chociaż wyremontowane.

Nadrzeczna 28

Kawałek dawnej XIX-wiecznej parceli Ozdobińskiego, stanowi obecna posesja nr 28. Niemal całą działkę do niej przypisaną zajmuje murowany z czerwonej cegły, dwupiętrowy budynek przedwojennej szkoły żydowskiej, z bramą pośrodku, wiodącą na podwórze otoczone obecnie niskimi budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi.

Przed wojną parcela licząca 124 sążnie nosiła nr Nadrzeczna 13 i należała do rejenta Mazurowskiego. Kupił ją około 1928 r. Żyd Jakub Kalfus. Parter i piętro domu zajmowała szkoła żydowska. W 1928 r. naukę pobierało w niej 460 uczniów (19). Pomieszczenia były jasne, ale bardzo zapchane, dlatego dzieci uczyły się na dwie zmiany. Językiem wykładowym był polski, jedynie na lekcjach religii i na przerwach mówiono po hebrajsku. Soboty i święta żydowskie były wolne od nauki (20).

Szkoła przy Nadrzecznej była w rzeczywistości polską szkołą państwową, utrzymywaną z państwowych funduszy, a tylko uczęszczała do niej młodzież wyznania mojżeszowego. Uczył się w niej m.in. syn Jakuba Kalfusa Josif, późniejszy prezes Ziomkostwa Ciechanowskiego w Izraelu. Dziadek Josifa – Chaim Isaak Kalfus na ul. Warszawskiej lub w Rynku werbował robotników do robót na folwarkach. Jego żona Bluma pochodziła z Płońska i była krewną Ben Guriona. Brat Josifa – Szaja w czasie wojny malował Niemcom szyldy. W podwórzu w oficynie znajdowała się fabryczka gilz fantazyjnych i pudełek do papierosów oraz sklep nabiałowy. W oficynie w podwórzu mieszkał podobno rabin. Mieszkania wynajmowali, m.in. Grinbaum, Plato i Kostrzewa (21).

Jakub Kalfus zginął w Auschwitz. Dwóch synów Kalfusa przeżyło wojnę. Josif wyjechał wcześniej do Palestyny, w czasie wojny pracował w RAF-ie, po wojnie był pułkownikiem w izraelskiej armii i przewodniczącym Ziomkostwa w Izraelu. Z jego inicjatywy powstał pomnik Rozy Roboty w Izraelu, która chodziła do szkoły przy Nadrzecznej. Zabiegał o upamiętnienie Żydów zamordowanych w 1942 r. przy ul. Zagumiennej w tzw. „szpitalu” (22).

Po wojnie budynek był nazywany przez sąsiadów „U Kalfusa” W podwórku, w ścianie przylegającej do piekarni znajdował się ołtarzyk Matki Boskiej, ogrodzony niewielkim płotkiem pomalowanym na zielono i ozdobiony często świeżymi kwiatami (23).

Po wojnie cały budynek zajęli lokatorzy.

Wśród nich mieszkała na drugim piętrze rodzina Sokołowskich. On był woźnicą, obrabiał też chyba kawałek ziemi, ona dziewiarką świadczącą usługi mieszkańcom. Mieli troje dzieci, z których najstarszy Marek został zakonnikiem (24). To znany polski duchowny katolicki, jezuita, prof. dr hab. teologii, pisarz, poeta. Urodził się 26 czerwca 1952 w Ciechanowie. W 1971 roku wstąpił do Towarzystwa Jezusowego. Studia filozoficzne odbywał w Krakowie, teologiczne w Warszawie. Studia specjalistyczne z teologii duchowości zakończone doktoratem, kontynuował na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie. Był duszpasterzem akademickim w Toruniu, Szczecinie, Lublinie i Warszawie. Kursy formacyjne i praktyki duszpasterskie odbywał we Włoszech, Meksyku, Anglii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Od 1997 roku jest wykładowcą teologii duchowości na Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie i kierownikiem Katedry Teologii Duchowości i Teologii Pastoralnej. 20 grudnia 2008 roku otrzymał tytuł naukowy profesora nauk teologicznych. To autor ponad stu książek i artykułów z zakresu teologii duchowości. W swoim dorobku pisarskim ma również pięć tomów wierszy (25).

Wiersz o Janinie Sokołowskiej i jej synu napisała ciechanowska poetka Barbara Sitek-Wyrembek:

DZIEWIARKA

            Janinie Sokołowskiej

                        (Mamie o. Marka Sokołowskiego SJ)

Ona… MATKA jak patronka milczenia

na prymicji syna głowę pochylała by pobłogosławił

i na czole matki znak krzyża zostawił

jak kiedyś ona dzieciom swoim na drogę…

Może jest gwiazdą co z nieba patrzy uśmiechnięta

Ceruje modlitwą dni które zostały kapłaństwem i misją

Kiedyś ta dziewiarka z Nadrzecznej nie miała równych sobie

W swetry bluzki kamizele wkładała wzory różne

I przetrwały jak pamięć o skromnej Kobiecie

Z zapatrzeniem w niebo i ciepłym uśmiechem

Kiedy przechodzę koło jej domu z cegły

Pamięć moja wraca choć czas to odległy (26).

Nadrzeczna 30, 32 i 34

Ostatni odcinek tej strony ulicy Browarnej w połowie XIX w. zajmowała trójkątna parcela o numerze 131/2(6) przynależna do ulicy Przasnyskiej, a należąca do Jana Walisiewicza. W pobliżu ulicy Browarnej, tuż przy granicy z działką Ozdobińskiego stały na niej dwa budynki gospodarcze, poza tym ziemia była użytkowana rolniczo (27).

Po wojnie, widoczne na zdjęciach lotniczych z lat 50. XX w. tuż przy ul. Nadrzecznej, ale bliżej ul. Przasnyskiej niż „domu Kalfusa”, stały tam dwa obszerne zabudowania, być może gospodarcze. Nie wiadomo, kiedy zostały rozebrane, bo w pamięci Janusza Zalewskiego, od kamienicy Kalfusa do rogu ulicy Przasnyskiej w latach 60. ciągnął się pusty, zarośnięty chwastami plac, początkowo chyba oddzielony od ulicy murem, na którym okoliczni „chłopacy” grali w palanta (28). Tam też było przejście do ulicy Przasnyskiej (ob. Wojska Polskiego), które wychodziło w pobliżu posesji przy ul Wojska Polskiego 9. Obecne, jednopiętrowe budynki mieszkalno-usługowe pochodzą z lat 80 lub 90. XX w.

W ostatnich latach w podwórzu domu jednorodzinnego nr 30 świadczy usługi pracownia metaloplastki, do domu nr 32 „przyklejony” jest pawilon mieszczący na parterze punkt firmy Zepter. Pod nr 34, stykającym się z dawną kuźnią, znajduje się salon fryzjerski Martyny Rogowskiej oraz Studio Pielęgnacji Dłoni i Paznokci Glamur,

Posesja na rogu ul. Nadrzecznej i Wojska Polskiego należy do tej ostatniej ulicy (nr 15). W podwórku, wychodzącym na ul. Nadrzeczną, stoi parterowy budynek kuźni, istniejącej po wojnie i pracującej do lat 80. XX w. (29).

*  *   *

Jako ciekawostki, chociaż trudne do lokalizacji, warto podać jeszcze dwie informacje.

Przed wojną przy ul Nadrzecznej, nieco dalej za elektrownią a przed młynem, Żyd Łach handlował maszynami rolniczymi (30).

W 1927 r. zaś przeniesiono z Warszawy do Ciechanowa siedzibę Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego Straży Celnej. Sztab mieścił się przy ul. Nadrzecznej 22. W 1928 r. rozpoczęto przekształcanie Straży Celnej w Straż Graniczną, a adres siedziby zmienił się (31).  Ze względu na zmiany numeracji posesji trudno przypisać powyższy adres do dzisiejszych numerów działek.

Przypisy:

(1) Kęsik G.: Joachima Łuszczewskiego plan i rejestr pomiarowy siedzib miasta Ciechanowa z 1851 r. – Warszawa; Ciechanów, 2019, dod. „Odrys siedzib miasta Ciechanowa”

(2) red.: Ratusz oficjalnie otwarty. – Gazeta Samorządu Miasta Ciechanów, 2013 nr 1 s. 6, il.

(3) Kęsik G. Op. cit., s. 60 oraz „Odrys siedzib miasta Ciechanowa”

(4) Kęsik G. Op. cit

(5) Ibidem

(6) Datowanie wg fotografii Samiego Katza, który odwiedził Ciechanów w 1986 r.

(7) Kęsik G. Op. cit., s. 68 oraz dod. „Odrys siedzib miasta Ciechanowa”

(8) Bielasta B.: Walenty Wolski – pierwszy ciechanowski aptekarz, w: Ciechanowskie notatki, http://ciechanowskienotatki.pl/walenty-wolski-pierwszy-ciechanowski-aptekarz/, dostęp 28 XI 2020 r.; Bielasta B.: Walenty Wolski – pierwszy ciechanowski aptekarz. – Tygodnik Ciechanowski, 2019, nr 9, s.1,16-17, il.

(9) [Ciechanów z lotu ptaka], fot. E .Buczek, ok. 1958 r. (kopie fot. ze zbiorów H. Bogusławskiego]

(10) Data śmierci Barbary Rytel wg tabliczki nagrobnej na cmentarzu przy ul. Płońskiej w Ciechanowie, data Juliana w: https://www.geni.com/people/Julian-Rytel/6000000031958606126, dostęp 2 XII 2020 r.

(11) Kęsik G. Op. cit., s. 68, 73 oraz dod. „Odrys siedzib miasta Ciechanowa”

(12) Zalewski J.: Powroty – ulica Nadrzeczna (1). – Tygodnik Ilustrowany, 2015, nr 1, s. 6

(13) Kęsik G. Op. cit., s. 68 oraz dod. „Odrys siedzib miasta Ciechanowa”

(14) Lewandowski E.: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz parafialny przy ul. Płońskiej. – Ciechanów, 2004, s. 204

(15) Ibidem, s.191-192

(16) Relacja Bożenny Kacpura, 16 stycznia 2012 r.

(17) W sprawie zaopatrywania się w opał. – Głos Ciechanowa, 1956, nr 7, s. 5

(18) Relacja Bożenny Kacpura, 16 stycznia 2012 r.

(19) Piotrowicz D.: Ciechanowscy Żydzi, W: Mazowsze Ciechanowskie – moja „mała ojczyzna”. [T.] 2. – Ciechanów, 1997, s. 90

(20) Zalewski J.: Powroty – ulica Nadrzeczna (3). – Tygodnik Ilustrowany, 2015, nr 3, s. 6,11

(21) Lewandowski E.: Ciechanowianie. Cz. 2. – Ciechanów, 2002, s. 106

(22) Spacerkiem po Ciechanowie – ul. Nadrzeczna, 8 III 2017 r. – Nagranie spotkania w zbiorach PBP w Ciechanowie oraz http://pbpciechanow.pl/pl/aktualnoci/spacerkiem-po-ciechanowie/item/342-spacerkiem-po-ciechanowie-ulica-nadrzeczna.html

(23) Zalewski J.: Powroty – ulica Nadrzeczna (1). Op. cit.

(24) Relacja Bożenny Kacpura, 10 marca 2017 r.

(25) https://pl.wikipedia.org/wiki/Marek_Soko%C5%82owski_(jezuita), dostęp 16 V 2019 r.

(26) Sitek-Wyrembek B.: Samotność przychodzi nocą. – Ciechanów, 2015, s. 119

(27) Kęsik G.: Op. cit., s. 61 oraz dod. „Odrys siedzib miasta Ciechanowa”

(28) Zalewski J.: Powroty – ulica Nadrzeczna (3).  Op. cit.

(29) Opis kuźni zob.: Zalewski J.: Powroty – ulica Nadrzeczna (1). Op. cit.

(30) Olszewski J. H. Tak to zapamiętałem. – Ciechanów, 2015, s. 175

(31) Sobczak A. K.: Nadinspektor Jakub Witold Witalis Chmura – komendant Mazowieckiego Okręgu Straży Granicznej w Ciechanowie w latach 1937-1939. – Klucz do Miasta, 2019, nr 6, s. 30-35)