ULICA 3 MAJA w Ciechanowie, cz. 3

ULICA 3 MAJA w Ciechanowie, cz. 3

Artykuł uzupełniony w styczniu 2021 r.

Strona północno-zachodnia

Początek prawej strony ulicy 3 Maja to trójkątny plac, od północy graniczący z ul. Grodzką, od zachodu z zabudowaniami gospodarczymi należącymi do plebanii kościoła farnego i dalej z ogrodem plebańskim, usytuowanymi nieco wyżej i schodzący klinem do pochyłości wzgórza farnego, po którym wznosi się ścieżka prowadząca do kościoła.

3 Maja 2

Pierwsza, trójkątna działka na rogu ulicy dawnej Mławskiej i obecnej Grodzkiej, w połowie XIX w. nosiła nr 186 i należała do Żyda Pinkusa Trydmana. Miała zaledwie 21,4 pręta kwadratowego powierzchni i dotykała ulicy na długości 45 łokci. Stał na niej drewniany dom (1). Sytuacja, poza prawami własności, niewiele się chyba zmieniła przez następne pół wieku. Około 1900 r. stanął  tam również na samym rogu, frontem do ulicy, drewniany dom o konstrukcji wieńcowej, na ceglano-kamiennej tynkowanej podmurówce. Od strony ulicy Grodzkiej znajdowała się przybudówka. Po wojnie niewielkie podwórko było odgrodzone od frontu ceglanym murem, a od ulicy Grodzkiej – siatką. Jego pierwszym właścicielem był Tras, po 1945 r. Irena i Mieczysław Flisowie (2). Po wojnie we wspomnianej przybudówce trumny wyrabiał Kuskowski (3). Budynek rozebrano w 1984 r. (4).

Ulica 3 Maja 2, 2011 r. (fot. B. Bielasta)

Znacznie później na działce spadkobiercy Flisów zbudowali nowoczesny obiekt handlowo-usługowo-mieszkalny z wejściem frontowym w narożniku. Przez kilka lat (około 2010 – 2015 r.) mieścił się tam sklep obuwniczy – outlet firmy Ambra.

3 Maja 4

Z tyłu za domem nr 2, z wejściem od ulicy 3 Maja i Grodzkiej, już w połowie XIX w. znajdowała się działka o nieregularnym kształcie, oznaczona numerem 188, należąca do Żydówki – wdowy Lidmanowej. Miała 47,6 pręta kwadratowego powierzchni. Wzdłuż zachodniej granicy stał na niej drewniany dom (5).

W czasie późniejszym sytuacja musiała ulec zmianie, bo w okresie międzywojennym, a może i wcześniej pracował tam zakład naprawy maszyn rolniczych Stefana Bieńkowskiego. Mieścił się on w kilku połączonych budynkach, usytuowanych na wschodnim zboczu wzgórza farskiego, na spadku terenu. Od zachodu obiekt do dziś graniczy z budynkiem gospodarczym Parafii św. Józefa, znajdującym się około 3 m wyżej na zboczu. Powstanie głównych trzech budynków konserwator zabytków określił na lata 1900-1915. W latach 50. i 80. XX w. dostawiono jeszcze dwa. Wszystkie zbudowano na planie prostokątów z cegły maszynowej. Najstarszą częścią obiektu jest ten położony najniżej, czyli od strony południowej. Pokryto go dachem dwuspadowym, pozostałe jednospadowymi. Ten pierwszy jest też najciekawszy architektonicznie. Zwraca uwagę dekoracja w postaci schodkowego fryzu, wymurowanego w ścianie frontowej oraz czworoboczne sterczyny z płycinami i czterospadkowymi daszkami na narożach i mniejszej sterczyny na szczycie. Ponadto elewacja ujęta jest pilastrami (6).

W zakładzie Bieńkowskiego terminował m.in. Bolesław Błaszkowski (1913-1995) – mechanik, młynarz i wędkarz (7). W czasie wojny zakład został przejęty przez firmę naprawy samochodów Rothe. Pracował tam m.in. Feliks Domurad (8), Tadeusz Zalewski – po wojnie taksówkarz z Nadrzecznej (9), a także Tomasz Jankowski ze Śmiecina Nowego, urodzony w 1922 r. ps. Żbik, komendant komórki AK w tym zakładzie. Został aresztowany i rozstrzelany w budynku przy ul. Śląskiej 7 (10).

Pod koniec wojny w zakładzie pracował też Stefan Kaźmierczak, późniejszy kierowca w PKS. Zakład Ruttego – wspominał – podlegał bezpośrednio pod Wehrmacht, naprawialiśmy dla potrzeb armii samochody, DKW. […] Naszym majstrem był Piotr Jabłoński. […] W warsztacie jak mogliśmy organizowaliśmy akcje sabotażowe – kierował nami Tomasz Jankowski, mający połączenia z konspiracją. My o jego kontaktach nic nie wiedzieliśmy, bo i po co, ale od czasu do czasu uszkodziliśmy pierścienie w tłokach, nie dokręciliśmy jakiejś śruby, byle dokuczyć okupantowi. W ostatnich dniach Jankowskiego zabrakło – zginął na ul. Śląskiej, ale my dalej szkodziliśmy wrogowi. W dniu 17 stycznia [1945 r.] Rutte trzymał nas w warsztacie, zamknął bramę. Mieliśmy wraz z całym warsztatem wyjechać wraz z cofającymi się Niemcami. Rozwaliliśmy jednak bramę i wybiegliśmy na ulicę. (11).

Ulica 3 Maja 4, 2019 r. (fot. B. Bielasta)

Po wojnie pomieszczenia i plac wokół różnie były wykorzystywane. Początkowo był to chyba dalej zakład naprawy maszyn rolniczych, gdyż redaktor „Głosu Ciechanowa” pisał w 1955 r.: […] na ciasnym podwórku setki P.G.R-owskich, mechanicznych rumaków z utęsknieniem wygląda przez parkan, kiedy przeniosą je z tego magla, z tego bałaganu na porządny, wygodny dla nich i dla ich obsługi i dla mistrzów tych zakładów plac poza miasto […] (12). Był tam też magazyn materiałów budowlanych, skład opału, później przez wiele lat ciechanowski oddział warsztatów naprawczych i magazyn Przedsiębiorstwa Handlowo-Technicznego Sprzętu Pożarniczego i Ochronnego „Supon” z Warszawy (13), którym kierował Stefan Wojtusik.  Około 2010 r. pomieszczenia były podzielone między sklep alkoholowy, salon artykułów dekoracyjnych typu zasłony, firany, pościel i inne oraz salon firmowy Stolbudu z Włoszczowej, oferujący drzwi i okna. W 2019 r. cały obiekt zajmował salon firmowy Stolbudu „Kama” oferujący przede wszystkim drewniane okna, ale też firany, zasłony i karnisze.

3 Maja 6

Pusty dzisiaj trójkątny plac obok dawnej firmy zajmującej się sprzętem rolniczym, niegdyś zajęty był przez dość obszerny drewniany dom z gankiem od podwórza, podobny chyba i zbudowany w tym samym czasie co budynek pod nr 2. Na fotografii z okresu I wojny światowej zwracają uwagę okiennice, chroniące po dwie pary okien znajdujących się po obu stronach drzwi. Na wspomnianej mapie Łuszczewskiego z 1851 r. jest tam zaznaczony pusty plac, być może stanowiący jedną całość z poprzednią działką nr 188, gdyż nie ma własnego numeru policyjnego. Jest tam jednak wrysowany kontur budynku, być może planowanego, opisanego wyżej domu (14). Budynek przetrwał wojnę, gdyż znajdował się jeszcze na planie miasta z około 1960 r. (15). Nie wiadomo, kiedy został rozebrany.

Tabor wojskowy na wysokości domu przy obecnej ul. 3 Maja 6, 1916 r. (fot. ze zbiorów portalu Architektura Ciechanowa)

Za działką nr 6, na długości około 100 m dotyka łuku ulicy pochyłość wzgórza farnego. Po wojnie był to teren dość zaniedbany, porośnięty krzakami, ciągle dewastowany przez wodę, spływającą wprost na ulicę, przez który z trudem wiodły ścieżki prowadzące do kościoła. Od strony chodnika, tak jak i po przeciwnej stronie ulicy znajdował się betonowy płotek. Wraz z jego rozebraniem w latach 70. zadecydowano o uporządkowaniu terenu, czym miał zająć się Zakład Zieleni Miejskiej z jego kierownikiem Ryszardem Kobusem. On to wykonał wówczas pierwsze powojenne tarasowanie wzgórza z położeniem betonowych progów włącznie. Następne porządki zrobiono w latach 90. XX w. (16).

W 1979 r. na zboczu schodzącym do ulicy stanęła współczesna rzeźba czy raczej konstrukcja metalowa, wykonana z nierdzewnej stali, osadzona na solidnym betonowym cokole. Opinie mieszkańców co do tej sztuki współczesnej były podzielone, a redaktor „Tygodnika Ciechanowskiego” w tytule notatki pytał: „Zdobi to czy straszy” i nazwał ją „dziwnymi piszczałkami”, a w innym miejscu współczesną rzeźbą nawiązującą stylem do gotyckiej kolumnady ogrodzenia (17).

Wzgórze farne od strony ul 3 Maja, po 2000 r. (fot. ze zbiorów Urzędu Miasta)

3 Maja 8

Tuż za wzgórzem farnym od strony rzeki, w połowie XIX w. znajdowała się niewielka działka o numerze policyjnym 193, licząca zaledwie 9,4 pręta kwadratowego powierzchni i dotykająca ulicy na długości 35¼ łokcia. Należała do Żyda Abrahama Kremera (18).

Nie wiadomo, czy w miejscu nieruchomości Kremera, stanęła później mieszkalna obecnie oficyna przy ul. 3 Maja 8, „przytulona” od południa do pochyłości wzgórza farnego. Podobno służyła niegdyś, chociaż nie ma na to potwierdzenia w dostępnych obecnie źródłach, jako kantor młyna, znajdującego się po przeciwnej stronie ulicy i powstała zapewne w tym samym czasie co inne budynki z nim związane. Z ustnych przekazów mieszkańców zachowała się informacja dotycząca pierwszych dni wojny w 1939 r. Gdy Niemcy wchodzili do miasta, w oknie budynku stała kobieta – zastrzelili ją (19).

Ulica 3 Maja 8, 2019 r. (fot. B. Bielasta)

Chcąc upamiętnić pobyt Marii Konopnickiej w Ciechanowie Towarzystwo Miłośników Ziemi Ciechanowskiej i Związek Literatów na Mazowszu ufundowały w 2010 r. tablicę pamiątkową jej poświęconą. Napis na niej głosi: Maria Konopnicka / 1842-1910 / Wybitna poetka, / pisarka i publicystka, / autorka słynnej „Roty”. / Patronka kultury miasta, / w 1907 roku napisała wiersz / „Na otwarcie Domu Ludowego w Ciechanowie”. / W latach 1904-1909 przebywała / wielokrotnie na Ziemi Ciechanowskiej, / odwiedzając swego syna Jana, / dzierżawcę młyna nad Łydynią, /  właściciela majątku Przedwojewo. / Tablicę umieszczoną na jednym / z budynków mieszkalnych nieopodal młyna, / upamiętniamy / serdeczne związki poetki z Ziemią Ciechanowską / w 100-lecie Jej śmierci. / Towarzystwo Miłośników Ziemi Ciechanowskiej, / Związek Literatów na Mazowszu. / Ciechanów, 8 października 2010 r.

3 Maj 8A?

Obok budynku nr 8, od strony rzeki stało przed wojną kilka drewnianych budynków żydowskich. W jednym z nich mieszkał Żyd Plewa. Wszystkie zostały w czasie wojny rozebrane. Teraz, na tym placu, gdzie stał dom Plewy, znajduje się mały pawilon, w którym przez wiele lat powojennych funkcjonował sklepik spożywczy, a właściwie owocarnia (20).

Ulica 3 Maja 8A, 2019 r. (fot. B. Bielasta)

3 Maja 10

Widok zabudowań wokół fary od strony mostu 3 Maja w okresie okupacji (fot. ze zbiorów Muzeum Szlachty Mazowieckiej)

Z dawnych zabudowań otaczających od zachodu Farską Górą, ocalał do czasów obecnych niewielki budynek mieszkalny, teraz już niezamieszkała oficyna, stojąca na skraju Parku im. Jarosława Dąbrowskiego.

Ulica 3 Maja 10, 2019 r. (fot. B. Bielasta)

Park im. Jarosława Dąbrowskiego

Ostatni odcinek prawej strony ulicy 3 Maja, od wzgórza farnego do rzeki Łydyni zajmuje park, ciągnący się aż do ulicy Strażackiej.

W połowie XIX w. w tym miejscu, do działki Kremera przylegał niewielki placyk nr 193½, o powierzchni 39,4 pręta kwadratowego powierzchni i przylegający do ulicy na długości 54¾ łokcia, na którym stała niewielka budka tzw. Celbuda. To tu zapewne pobierano myto od wjeżdżających do miasta podróżnych. Dalej rozciągało się Jezioro Wielkie Królewskie, będące w rzeczywistości rozlaną rzeką Łydynią, oddzieloną od drugiej równoległej jej nitki, kępą błoni (21).

W późniejszym okresie okolice farskiej góry od strony rzeki dalej były terenem podmokłym, często zalewanym przez wezbrane wody Łydyni, stąd nazywanym Żabim Skrzekiem. Sytuacja uległa zmianie po uregulowaniu rzeki w latach 30. XX w., ale i tak  często tworzyły się tam rozlewiska. Zimą, i przed  wojną i tuż po wojnie w okolicy farskiej góry, w miejscu obecnego parku tworzyły się naturalne lodowiska, ulubione miejsce zabaw młodych i nie tylko młodych ciechanowian.

Teren między Farską Górą a Łydynią oraz między mostem 3 Maja a Strażacką należał jeszcze po wojnie do Parafii św. Józefa i był uprawiany rolniczo. Tuż nad rzeką ciągnął się pas łąki, na której pasły się 2 krowy i mały konik polski należące do organisty Cieślaka. Organista konikiem jeździł w okresie Świąt Bożego Narodzenia i rozwoził mieszkańcom wiosek opłatek. Za opłatek brał „co łaska” w naturze (miarkę zboża lub niemłocone snopki, które ciął na sieczkę dla inwentarza (22).

Park J. Dąbrowskiego, 1958 r. (fot. ze zbiorów Urzędu Miasta)

W 1949 r., wokół Farskiej Góry od strony rzeki, rozpoczęto urządzanie parku, kontynuowane w latach 50. XX w. Nieformalnie nazywano go Parkiem Stalingradzkim. Już w 1950 r. uczniowie sadzili tam drzewa (23). Jesienią 1954 r. trwała jego rozbudowa, aleje pokryto warstwą leszu i żwiru, wbudowano też słupy betonowe pod przyszłe ławki (24). Wcześniej, bo na sesji 29 października 1956 r. Miejska Rada Narodowa nadała parkowi położonemu między Farską Górą a rzeką Łydynią nazwę – Parku im. Jarosława Dąbrowskiego. Poprzednia, nie była bowiem prawomocną, urzędowo nadaną nazwą (25).

Park J. Dąbrowskiego, lata 60. XX w.

Przy wejściu do parku od strony ul. 3 Maja, na wprost zakładu „Foto-Kalina” stanęła , prawdopodobnie w latach 60. budka z piwem, przeniesiona tu z ul. Sierakowskiego. Tak jak tam, tak i tu prowadził ją niejaki Gostkowski, nazywany „pan doktor Gostkowski”, bo „leczył” wszystkich od rana. Budkę wcześnie otwierał i zdążali do niego na leczenie wszyscy, co się poprzedniego dnia przytruli (26).

Piwosze byli niewątpliwie uciążliwymi klientami dla okolicznych mieszkańców i ich skargi spowodowały, że WSS „Społem” Ciechanów, zgodnie z decyzją prezydenta miasta wycofało z dniem 1 lipca 1980 r. z punktu detalicznego nr 66 sprzedaż piwa (27).

Most 3-go Maja

Ulica 3 Maja dochodzi do mostu na Łydyni. Niegdyś był tu bród i przeprawa przez rzekę, później musiał być tu jakiś most drewniany. Już chociażby w dokumencie z 1829 r. jest mowa o potrzebie reperacji trzech mostów w Ciechanowie (28). Faktycznie, jak wynika z planu Łuszczewskiego z 1851 r. rzeka płynęła tu dwiema, a może nawet trzema, nitkami, z których pierwsza od strony Farskiej Góry, była dość szeroko rozlana. Rozdzielone były kępami łąk i bagien. Nad główną, tą najszerszą nitką, przerzucony był drewniany most, dalej ulicę Mławską stanowiła grobla z dwoma mniejszymi mostkami. Grobla, w przeciwieństwie do ulicy, nie była wybrukowana (29).

Przejazd przez most był płatny. Władze miejskie pobieranie tzw. mostowego” oddawały w dzierżawę. Przykładem tych działań może być ogłoszenie z 1898 r.: „1 czerwca w Ciechanowie licytacja in plus na wydzierżawienie mostowego na Łydyni za lata 1899 – 1901. Licytacja zacznie się od sumy 2 500 rubli 95 kop.(30).

Grobla zniknęła po uregulowaniu rzeki, dzięki czemu przez Łydynię mógł być przerzucony solidny most. Jego budowa rozpoczęła się w 1927 r., a rok później, 3 Maja 1928 roku uroczyście otwarto obecny most. Był to pierwszy most żelbetowy w ówczesnym województwie warszawskim.

Most 3 Maja, 1928 r. (fot. ze zbiorów J. Sinclair)

 

Most 3 Maja, przed 1939 r. (fot. ze zbiorów Muzeum Szlachty Mazowieckiej)

 

Most 3 Maja w okresie okupacji (fot. ze zbiorów Muzeum Szlachty Mazowieckiej)

Niemcy już w czasie okupacji podobno podminowali most i cały czas stały przy nim warty, dlatego szybko mogli go zniszczyć w 1945 r. Podczas wycofywania się Niemców w 1945 roku został wysadzony w powietrze (31).

Most 3 Maja zburzony przez Niemców, 1945 r. (fot. ze zbiorów Ciechanowskiego Towarzystwa Naukowego)

Po wojnie odbudowano go i tę powojenną uproszczoną rekonstrukcję poświęcono i uroczyście oddano do użytku 17 Stycznia 1948 r. jako Most 1-go Maja (32).

Most 1 Maja, lata 60. XX w. (fot. ze zbiorów B. Grzankowskiego)

Nazwa Mostu 1-go Maja na Most 3-go Maja zmieniona została 26 września 1989 r. uchwałą Miejskiej Rady Narodowej w Ciechanowie (33). W 2009 r. przeprowadzono remont mostu, przywracając w dużej mierze jego pierwotny wygląd.

 

Most 3 Maja po remoncie, 2009 r. (fot. B. Bielasta)

*********

Ulica 3 Maja na pewno nie do końca została poznana. Zmiany w numeracji budynków nie pozwalają chociażby rozstrzygnąć, gdzie w latach 30. XX w. mieścił się sklep spożywczy St. Paluszkiewiczowej (Mławska 3), którego reklama ukazała się w Kronice Ciechanowskiej (34).

Ogłoszenie sklepu St. Paluszkiewiczowej (Kronika Ciechanowska, 1932, nr 17/18, s.7)

Przypisy:

(1) Kęsik G.: Joachima Łuszczewskiego plan i rejestr pomiarowy siedzib miasta Ciechanowa z 1851 r.. – Warszawa; Ciechanów, 2019, s. 71  i dod. Odrys siedzib miasta Ciechanowa

(2) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. Delegatura w Ciechanowie. Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego / oprac. A. Wojciechowski. – 1986. Sygn. B. 248

(3) Spacerkiem po Ciechanowie – ulica 3 Maja – spotkanie w Powiatowej Bibliotece Publicznej w Ciechanowie, 5 X 2019 r. – informacja od uczestników

(4) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. Op. cit. Sygn. B. 248

(5) Kęsik G. Op. cit.

(6) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. Delegatura w Ciechanowie. Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego / oprac. Andrzej Wojciechowski. – 1986. Sygn. B. 348

(7) Lewandowski E.: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz komunalny. – Ciechanów, 2006, s. 32

(8) Lewandowski E.: Ciechanowianie. Cz. 3. – Ciechanów, 2007, s. 39

(9) Lewandowski E.: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz komunalny. Op. cit. s. 220

(10) Lewandowski E.: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz parafialny przy ul. Płońskiej. – Ciechanów, 2004, s. 97-98

(11) stel: Pamiętam ten dzień jak dziś…–  Tygodnik Ciechanowski, 1980, nr 5 [właśc. nr 2], s. 5

(12) erbe: Spacerkiem po Ciechanowie. – Głos Ciechanowa, 1955, nr 18/19, s. 4-5

(13) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. Op. cit. Sygn. B. 348

(14) Kęsik G. Op. cit.

(15) [Ciechanów: plan miasta] / zdjęto podług stanu 1947 r., 1:1000, [ok.1960], ark. 26

(16) Spacerkiem po Ciechanowie – ulica 3 Maja – spotkanie w Powiatowej Bibliotece Publicznej w Ciechanowie, 5 X 2019 r. – informacja od uczestników

(17) Zawadzki W.: Zdobi to czy straszy. – Tygodnik Ciechanowski, 1982, nr 23, s. 2; „W Ciechanowie na Farskiej Górze [… podpis fotografii W. Zawadzkiego]. – Tygodnik Ciechanowski, 1980, nr 5 [właśc. nr 2], s. 8

(18) Kęsik G Op. cit.

(19) Relacja Andrzeja Mosakowskiego, 5 października 2019 r.

(20) Olszewski J.: Tak to zapamiętałem. – Ciechanów, 2015, s. 150

(21) Kęsik G. Op. cit.

(22) Malinowski T.: Tak to było. – Ciechanów, 2018, s. 126

(23) Spacerkiem po Ciechanowie – ulica Zielona Ścieżka i Strażacka  – spotkanie w Powiatowej Bibliotece Publicznej w Ciechanowie, 3 IV 2019 r. – informacja od uczestników [nagranie w zbiorach PBP]

(24) Park Stalingradzki.- Głos Ciechanowa, 1954, nr 1 s. 6

(25) erbe: Szukamy ulic Konopnickiej i Krasińskiego. – Głos Ciechanowa, 1956, nr 12, s. 10

(26) Relacja Andrzeja Piotrowskiego, 10 IX 2015 r. (nagranie w zbiorach aut.)

(27) (ap): Piwa już nie będzie. – Tygodnik Ciechanowski, 1980, nr 31, s. 4

(28) Pazyra S.: Dzieje Ciechanowa i Ziemi Ciechanowskiej. – Ciechanów, 1976, s. 401-402

(29) Kęsik G. Op. cit.

(30) Z ciechanowskiego piszą nam. – Klucz do Miasta, 2018, nr 2, s.6 [przedruk z „Echa Płockie i Łomżyńskie”, 1898]

(31) http://arch.ciechanow.net.pl/forum/viewtopic.php?f=16&t=519, dostęp 18 września 2019 r.

(32) Grzybowski M.M.: Ciechanów: Szic z dziejów parafii. – Płock, 1988, s. 79; W materiałach Starostwa Ciechanowskiego dotyczących remontu mostu w 2009 r. jako datę jego odbudowy podano 1946 r.

(33) Uchwała Nr VII/32/89 Miejskiej Rady Narodowej w Ciechanowie z dnia 26 września 1989 roku w sprawie zmiany nazwy ulic i placu. – Dziennik Urzędowy Województwa Ciechanowskiego, 1989, nr 10, poz. 283, s. 3-4

(34) Kronika Ciechanowska, 1932, nr 17/18, s.7

 

 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.

WC Captcha 26 − 18 =