Kościuszki 8 – 12 – historia do lat 90. XX w.

Pierzeję zachodnią placu Kościuszki, między ulicą Grodzką a Zieloną Ścieżką, do początków lat 90. XX w. stanowiły cztery drewniane, parterowe budynki mieszkalne.

 

 

 

Plac Kościuszki 8 – dom na rogu Grodzkiej i pl. Kościuszki

Najwcześniej, bo w czasie wojny lub tuż po wojnie zniknął dom na rogu ulicy Grodzkiej i pl. Kościuszki. Jest doskonale widoczny na zdjęciu z 1916 r. przedstawiającym przemarsz wojsk niemieckich przez miasto (zob.: Plac Kościuszki cz.2). Jego zarys widnieje jeszcze na planie Ciechanowa z 1947 r., chociaż zaznaczono już tam linię nowo wytyczonej dawnej ulicy 3 Maja (Buczka). Po rozbiórce poszerzono łukowo wlot tej ulicy wiodącej do fary. (zob. plan w: Plac Kościuszki cz.1)

Następne trzy drewniane budynki nosiły numery: 9, 10 i 12. Zostały rozebrane w 1990 r. Nr 11 nosiła nieruchomość, której zabudowa znajdowała się w głębi działki dotykającej linii zabudowy.

Plac Kościuszki 9

Dom mieszkalny pod adresem pl. Kościuszki 9, zbudowany w końcu XIX w., stał w zabudowie ciągłej przy zachodniej pierzei placu. Od północy graniczył bezpośrednio (wzniesiona ściana ogniowa) z podobnym parterowym budynkiem drewnianym pod nr 10. To drewniany dom na podmurówce z kamienia granitowego, parterowy, nakryty dwuspadowym dachem (1).

Przed wojną należał do Kurzypińskiego – rzeźnika. Był własnością żydowską – ustalił konserwator zabytków. W zachowanym pamiętniku Adam Wyziński pisze, że rodzina zajmowała się wyrobem sit (2). Natomiast Jerzy Olszewski mówił, że ojciec Tomasz Kurzypiński (1867-1933) był rzeźnikiem i masarzem. Najlepsza u niego była kiełbasa krakowska, taka grubo krojona. Słynął z tej wędliny (3). Mieszkał przy Zielonym Rynku 184 – pisał E. Lewandowski. Należał do towarzystw kredytowych, był ławnikiem w sądzie pokoju, działał w OSP, grał w teatrze amatorskim. Żenił się czterokrotnie i miał 6 dzieci. Najbardziej znany był jego syn Mieczysław (4).

Mieczysław Kurzypiński to harcerz i peowiak. Razem z kolegami w 1918 r. zdjęli i ukryli przed okupantem dzwony z fary i klasztorka, ratując je od rekwizycji, jako wyroby z metali kolorowych. Musiał się za to ukrywać i wyjechać z miasta z fałszywym paszportem. W 1920 r. zorganizował grupę 36 harcerzy, którzy zaciągnęli się do służby pomocniczej i wywiadowczej. Wstąpił do 5 pułku piechoty i walczył o Dźwińsk. Potem razem z kolegami wstąpił do 205 pułku. Dwukrotnie był odznaczony Krzyżem Walecznych. Za udział w walkach w okolicy Grodna J. Piłsudski osobiście odznaczył go Krzyżem Virtuti Militari. Poległ na Wileńszczyźnie pod Oranami 4 października 1920 r. (5).

Wnuczką Tomasza Kurzypińskiego była aktorka Lucyna Winnicka, żona Jerzego Kawalerowicza (6).

 

Po wojnie dom został przejęty przez Urząd Miasta i przeznaczony na mieszkania kwaterunkowe. Przez jakiś czas funkcjonował tu m.in. fryzjer męski (7), w 1983 r. mieścił się w nim warsztat zegarmistrzowski. Budynek rozebrano w 1990 r.

Plac Kościuszki 10

 

Tak jak i poprzednie stał tu dom mieszkalny zbudowany w końcu XIX w. w ciągu zabudowy zachodniej pierzei pl. Kościuszki. Od południa sąsiadował z podobnym, wyżej opisanym, drewnianym budynkiem, a od północy znajdowała się niezabudowana działka. Drewniany, parterowy budynek postawiono na podmurówce kamienno-ceglanej i nakryto 2-spadowym dachem. W podwórzu stały dwa ciągi murowanych oficyn, które powstały później niż dom i były pierwotnie stajniami. Teren podwórza wyłożono kocimi łbami. Dom był własnością Żyda Garnfingera, po wojnie został przejęty przez miasto i przeznaczony na mieszkania kwaterunkowe (8).

W domu przy pl. Kościuszki 10 w 1918 r. zamieszkał, po powrocie z Rosji tuż przed uzyskaniem niepodległości przez Polskę, działacz komunistyczny Kazimierz Tomaszewski z rodziną: drugą żoną Aleksandrą z Błońskich i córką. Było to jego drugie osiedlenie się w mieście. Wcześniej mieszkał przy pl. Kościuszki 4. Jako aktywny działacz lewicowy, współpracował wśród ciechanowskich robotników, m.in. z Marcelim Nowotką, Antonim Boruckim, Stanisławem Popielarskim, Janem Klejną i innymi. W jego domu w Ciechanowie, po kongresie zjednoczeniowym, który miał miejsce w grudniu 1918 r., odbyło się w styczniu 1919 r. zebranie połączeniowe ciechanowskich komórek SDKPiL i PPS-Lewicy i utworzenie Komunistycznej Partii Robotników Polski, od 1925 r. KPP. W 1919 r. został kierownikiem Polskiego Stowarzyszenia Spożywców powiatu ciechanowskiego. W czasie wojny 1920 r. brał udział w organizowaniu rejonowego komitetu rewolucyjnego. Aresztowano go wraz z żoną 20 sierpnia 1920 r. za pomoc okazywaną Armii Czerwonej. Został skazany przez Wojskowy Sąd Doraźny na karę śmierci i ze względu na przepełnione ciechanowskie więzienie, wywieziony do Warszawy. W drodze łaski wyrok zamieniono na więzienie. Po uwolnieniu zamieszkał w Warszawie, do Ciechanowa nie powrócił. Zmarł w 1927 r. (9). Wg ustnej relacji Jerzego H. Olszewskiego przez jakiś czas Tomaszewscy wynajmowali lokal w domu Lenców przy Augustiańskiej 1. (10).

W domu przy pl. Kościuszki 10 mieszkał też dorożkarz Wiktor Kowalski (1909-1945) (11).

Po wojnie prawą (północną) stronę budynku zajmowała rodzina Chrostowskich. Chrostowski pracował w zakładzie energetycznym, a jego żona była modystką, zajmowała się też elektrycznym podnoszeniem oczek w pończochach i obciąganiem guzików (12). W budynku od strony kiosku znajdowała się oszklona witryna, w której prezentowała kapelusze (13). W 1983 r. mieszkali tu: Szymańscy, Domańscy i Bujakowscy. Budynek został rozebrany w 1990 r. (14).

Pl. Kościuszki 11

W latach 60 i 70. XX w. między budynkiem nr 10 i 12 była przerwa, rosły dwa okazałe kasztanowce i znajdował się kiosk Ruchu, który stanął tu w drugiej połowie lat 50. lub później. Nie ma go jeszcze na zdjęciu zamieszczonym w „Głosie Ciechanowa” z 1955 r. (15) (zob. foto w: Plac Kościuszki cz.2). Był drewniany, z czasem wymieniono go na nowszy model. W kiosku pracowała Franciszka Kubicka, żona Andrzeja Kubickiego – pracownika Ciechanowskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego. Pomagała jej cała rodzina, gdyż kiosk był otwarty od godziny 6.00 rano do 22.00 wieczorem.

Z kioskiem jako charakterystycznym punktem placu swoje wspomnienia wiąże Jan Rzepliński, w czasach szkolnych zamieszkały w budynku nr 6. W czasie rozruchów w 1968 r. – wspomina – my jako młodzież gimnazjalna, ja chodziłem do 8 klasy, za tym kioskiem uzbieraliśmy kupę kamieni i mieliśmy rzucać w milicję, ale nie zdążyliśmy. Mnie złapali, do piwnicy wrzucili i dopiero rano wypuścili jak było po wszystkim (16).

Obok kiosku usytuowano również przystanek komunikacji miejskiej.

Z lewej strony kiosku była tylko niewielka przerwa pozwalająca klientom na obejrzenie towarów w witrynie, z prawej strony było za to przejście na posesję położoną w głębi. Na planie Ciechanowa z 1947 r. działka ciągnęła się do ul. Przelotnej i była podzielona na dwie części. Na pierwszej (od strony pl. Kościuszki), od północnej granicy zaznaczona jest oficyna mieszkalna, a od południa zabudowania gospodarcze (17). W latach 50. XX w. w zabudowaniach gospodarczych, przez jakiś czas Marian Krakowski prowadził punkt fotograficzny spółdzielni inwalidów. Po jego likwidacji przeniósł się do oficyny pod numerem pl. Kościuszki 6a, już pod szyldem „Foto-Kalina” (18). W oficynie zaś mieszkali państwo Żmijewscy, tam też mieściła się pralnia. W pomieszczeniach gospodarczych, najpewniej po zakładzie fotograficznym, pracował magiel. Obok znajdował się niewielki ogródek (19).

W latach 60. XX w. w głębi działki stanął piętrowy dom państwa Czapigów. Andrzej Czapigo pracował w Ciechanowskim Przedsiębiorstwie Budowlanym na ulicy Orylskiej jako specjalista od instalacji centralnego ogrzewania, kanalizacji i wodociągów. Dość długi czas był I sekretarzem organizacji partyjnej w CPB. Aniela Czapigo była pielęgniarką, tak jak i mąż aktywną politycznie, działała w Lidze Kobiet i w innych organizacjach społecznych (20). Murowany dom Czapigów podzielił los znacznie starszych budynków stojących od frontu.

 

Przypisy:

(1) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. Delegatura w Ciechanowie. Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego / oprac. Karol Guttmejer. – 1983. Sygn. B.264.

(2) Umińska B.: Polska Organizacja Wojskowa w obwodzie ciechanowskim. – Ciechanów, 2001, s. 28-29

(3) Relacja Jerzego Hieronima Olszewskiego, 18 VII 2011 r. (w zbiorach aut.)

(4) Lewandowski E.: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz parafialny przy ul. Płońskiej. – Ciechanów, 2004, s. 131

(5) Umińska B. Op. cit, s. 52-53, 69-70

(6) Lewandowski E. Op. cit., s. 131

(7) Relacja Tomasza Tańskiego, 26 I 2018 r. (w zbiorach aut.)

(8) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. Delegatura w Ciechanowie. Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego / oprac. Karol Guttmejer. – 1983. Sygn. B.265.

(9) Dymek B.: Księga działaczy ruchu rewolucyjnego województwa ciechanowskiego. – Ciechanów, 1979, s. 97-108 i 63; (ERBE): Mały, niepozorny domek… – Trybuna Mazowiecka, 1966

(10) Relacja Jerzego Hieronima Olszewskiego (w zbiorach aut.)

(11) Lewandowski E. Op. cit., s. 121

(12) Relacja Andrzeja Piotrowskiego na spotkaniu „Spacerkiem po Ciechanowie – plac Kościuszki” w Czytelni Regionalnej, 9 IX 2015 r. (nagranie w zbiorach PBP)

(13) Trybuna Mazowiecka, 1971 (wyd. ciech.), nr 125, s. 4, fot. J. Dobrydnio

(14) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. Delegatura w Ciechanowie. Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego / oprac. Karol Guttmejer. – 1983. Sygn. B.265.

(15) Głos Ciechanowa, 1955, nr 18/19, s. 5

(16) Relacja Jana Rzeplińskiego na spotkaniu „Spacerkiem po Ciechanowie – plac Kościuszki” w Czytelni Regionalnej, 9 IX 2015 r. (nagranie w zbiorach PBP)

(17) [Ciechanów – plan miasta ]: zdjęto według stanu 1947 r. – [Ciechanów, 1949], k. 27 (kopia w zbiorach Powiatowej Biblioteki Publicznej)

(18) Relacja Andrzeja Piotrowskiego, 24 I 2018 r. (w zbiorach aut.) ; Zawiadomienie. – Głos Ciechanowa, 1956, nr 11, s. 2

(19) Relacja Jolanty Czerwińskiej, 12 II 2016 r. (w zbiorach aut.)

(20) Relacja Andrzeja Piotrowskiego, 24 I 2018 r. (w zbiorach aut.)