Przyglądając się najstarszym widokom Ciechanowa, opublikowanym w lokalnych opracowaniach historycznych zwraca uwagę reprodukcja obrazu „Karczma Ostatni Grosz”, którego autorem jest Jan Feliks Piwarski (1794-1859) (1). Trudno jednak szukać w tekstach tych książek jakichkolwiek bliższych informacji o dziele i jego autorze. W opracowaniach z dziedziny sztuki, szczególnie tych nowszych, tytuł malowidła brzmi niekiedy „Karczma Ostatni Grosz pod Warszawą” (2).

Należy zadać pytanie, czy obraz rzeczywiście przedstawia ciechanowską karczmę Ostatni Grosz. W XIX w. miejscowości o tej nazwie było więcej. Najbardziej znany był chyba podczęstochowski Ostatni Grosz – wieś i folwark, obecnie duża dzielnica Częstochowy. Był zaścianek włościański w powiecie wileńskim, dwa leśne domy w powiecie krotoszyńskim, kilka osad na Śląsku (3). Ale czy były tam też karczmy i jak je nazywano? Okazuje się, że nazwą „Ostatni Grosz” często określano zajazdy czy oberże i opierając się tylko na informacjach internetowych, najbardziej znaną była, zbudowana w 1740 r., karczma o tej nazwie w Głownie w powiecie zgierskim, w województwie łódzkim. Którą: ciechanowską, głowieńską czy inną, bliższą Warszawy, namalował Piwarski? Jego obraz olejny powstał w 1845 r., na płótnie o wymiarach 99 x 132 cm. Znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie i jest jednym z najbardziej znanych jego dzieł (4). Trudno doszukać się, poza tytułem, informacji co przedstawia, ściślej gdzie znajdował się namalowany przez niego obiekt. Nie daje też wskazówek życiorys Piwarskiego. Urodził się bowiem we Włostowicach, obecnie w granicach Puław, w 1816 r. przeniósł się do Warszawy i tu z niewielkimi przerwami upłynęło jego życie. Był kustoszem Gabinetu Rycin przy warszawskiej Bibliotece Publicznej, a po klęsce powstania listopadowego i wywiezieniu zbiorów do Petersburga, podjął pracę nauczycielską w Instytucie Politechnicznym, gubernialnym gimnazjum i Instytucie Aleksandryjskim. Był współorganizatorem tworzącej się Szkoły Sztuk Pięknych. Uczył w niej rysunków i malarstwa krajobrazowego. Po przejściu na emeryturę, kształcił artystów również w prywatnej pracowni. Cechował go wielki patriotyzm, preferował tematykę narodową i polskie motywy. Jako nauczyciel malarstwa zabierał uczniów w plener, zachęcał do studiowania przyrody. Wykształcił całe pokolenie malarzy – realistów. Pierwsze samodzielne próby malarskie podejmował pracując jeszcze w Gabinecie Rycin. Obrazów olejnych namalował niewiele. Przyczynił się za to do rozwoju grafiki w Polsce. Cenił litografię, dał początek polskiej cynkografii. Nie był artystą wielkiego formatu, ale jego prace są rzetelne i sympatyczne dla oka. Malował i rysował chłopów, gmin miejski, kolędników, przekupniów, Żydów, jarmarki. No i karczmy. Czy podróżował, szukając inspiracji malarskich? Jak dalekie były to wyprawy? Czy tylko w okolice Warszawy, jak wspomina Wojciech Gerson, jeden z jego uczniów: w kilkudziesięciu odbywaliśmy pod przewodnictwem zacnego profesora wycieczki łodziami do Bielan, Tarchomina lub na Saską Kępę, cały dzień przepędzając na pracy pod otwartym niebem (5). Na pewno podróżował i dalej, wszak drugim, często pokazywanym jego dziełem jest „Targ w Opatowie”. Ciechanów, w XIX w. lokalizowany najczęściej „w Płockiem” a nie „pod Warszawą”, dzieliło jednak od stolicy sporo kilometrów, a nie było jeszcze Kolei Nadwiślańskiej, która ułatwiłaby podróż. Sprawa lokalizacji Ostatniego Grosza z obrazu Piwarskiego pozostaje zatem otwarta.

Tymczasem podciechanowska karczma Ostatni Grosz niewątpliwie istniała, zaznaczona chociażby na mapie z około 1840 r.(6), zbudowana w bardzo dobrym punkcie, u zbiegu dwóch szlaków wychodzących z miasta.

Karczma nie leżała w granicach Ciechanowa, nie podlegała więc jurysdykcji jego władz. W latach 30. XIX w. korzystał na tym karczmarz, który po podwyżkach podatku propinacyjnego, nie musiał, tak jak miejscy właściciele szynków i zajazdów, odprowadzać dodatkowo o 1/3 większej daniny na rzecz dominium opinogórskiego (7). W początkach XIX w. karczmę arendował Żyd (8). Wymieniane są nazwiska późniejszych karczmarzy: Jana Jabłonowskiego w 1846 r., Błażeja Krzyżewskiego (1814-1878) od 1863 r. i ostatniego, później restauratora Józefa Malczewskiego (1856-1933). Synem tego ostatniego był Szczepan – najwybitniejszy sportowiec w gimnazjum, ćwiczący pod okiem Aleksandra Kwiatkowskiego, maturzysta Gimnazjum Męskiego z 1921 r., ochotnik na wojnie 1920 r., późniejszy lekarz, po wojnie osiadły pod Londynem i tam zmarły (9).

Parcelę należącą do karczmy liczącą „1074 sążnie z domem drewnianym, chlewami, wozarką, piwnicą i innymi dogodnościami, nabył w 1919 r. od spadkobierców dziedzica Śmiecina Ignacego Gutkowskiego za 20 tys. marek – Antoni Kozakiewicz (10). Obecnie to posesja przy ul. Sienkiewicza 1, położona w widłach ulicy Sienkiewicza i Nowokolejowej, rogiem dotykająca Fabrycznej.

Nazwa Ostatni Grosz nie jest ciechanowianom obca. Tym mianem określano nie tylko karczmę ale i osadę wokół niej wyrosłą, powstałą na gruntach dóbr Śmiecin pod koniec XVIII w. (11), należącą do parafii ciechanowskiej i do gminy Kargoszyn, odległą o wiorstę od miasta, a położoną nieopodal przeprawy przez rzekę, przy trakcie do Płocka i Mławy. Obecnie to teren zamknięty ulicami Sienkiewicza i Fabryczną oraz torami kolejowymi, ale na zachód ograniczony do działek przyległych do uliczek: Nowokolejowej, będącej niegdyś drogą wiodącą do Śmiecina i Ostatni Grosz.

Najstarszy znany zapis o osadzie pochodzi z około 1783 r. Była wówczas, tak jak i Śmiecin, własnością Kazimierza Narzymskiego (12). Opierając się na sprawozdaniu z wizytacji parafialnej, przeprowadzonej w 1817 r., osada należała wówczas do Łempickiego, który posiadał też wspomniany Kargoszyn i Śmiecin oraz Szczurzynek. Liczyła wówczas 7 domów oraz 29 mieszkańców (13). Dziesięć lat później – 6 domów i 43 mieszkańców (14). W 1860 r. Ostatni Grosz został formalnie wydzielony ze Śmiecina jako osada włościańska (15). Od 1867 r. osada administracyjnie znalazła się w gminie Nużewo, ale była przypisana do wsi Śmiecin. W latach 80. XIX w. mieścił się tu urząd gminy, była szkoła początkowa, stało 8 domów, w których mieszkało aż 101 mieszkańców. Tylko ziemi było niewiele, bo zaledwie 6 morgów (16).

W aktach metrykalnych ciechanowskiej parafii i innych dokumentach, można odszukać wiele nazwisk mieszkańców Ostatniego Grosza. Ci żyjący przed wojną pozostali niekiedy w pamięci potomnych. Zajmująca się genealogią rodziny Ewa Cieślak-Wróbel przytacza nazwiska Krzysztofa i Magdaleny Dzieńskich, którzy tam mieszkali w końcu XVIII w., byli więc zapewne jednymi z pierwszych osób tam osiadłych. Krzysztof Dzieński (1745-1795) był szewcem, zmarł na Ostanim Groszu, a pochowany został w „kaplicy szewców”, niewątpliwie w ciechanowskiej farze (Sepultus in Capella Concubernij Sutorum) (17). Jak pisze ks. Profesor Michał M. Grzybowski już od XV w. mieszczanie ciechanowscy otrzymali od księcia przywileje, na mocy których mogli chować ciała swoich zmarłych w obrębie kościoła. Przywileje takie zazwyczaj dotyczyły cechów, które zobowiązywały się do ponoszenia kosztów związanych z remontami świątyni. Oprócz mieszczan w grobowcach kościelnych, zwanych często sklepami, chowani byli kolatorzy, fundatorzy i inni dobrodzieje kościoła. Było to wyróżnienie, o które zabiegano, czyniąc odpowiednie zapisy i fundacje. W Ciechanowie istniał oczywiście cech szewców i do niego zapewne należał Dzieński, mimo że mieszkał na Ostatnim Groszu. Szewcy, tak jak i inne cechy zajmowali się remontami świątyni i opiekowali ołtarzem Świętej Trójcy. Nie wiadomo, w którym miejscu kościoła ołtarz się znajdował, nie ma też informacji o kaplicy szewców. Być może taka istniała, a może chodzi o wyznaczone miejsce pod posadzką gdzie chowano szewców (18).

Kolejnymi mieszkańcami osady, których nazwiska można przytoczyć byli: krawiec Tomasz Szwejbudzki, któremu w 1800 r. urodził się syn Feliks, późniejszy burmistrz Ciechanowa, szewcy Wojciech Chojnowski z 1819 r., Michał Szelkowski zmarły w 1889 r. oraz Józef Brym, ponadto wójt gminy Kargoszyn Józef Dębieński, zmarły na Groszu w 1848 r., geometra Jan Ślepowroński, mieszkający tam w 1846 r., młynarze: Franciszek Szczepkowski, wymieniony w 1863 r. i Ignacy Szypowski zmarły 1917 r., policjant Józef Górski wymieniony w 1867 r., kowal Antoni Dąbrowski, stelmach Jan Pams i krawiec Walenty Wojciechowski – w 1900 r., Ignacy Szypowski i strycharz Jan Mazanek – w 1916 r. Ziemię uprawiali Ferdynand i Fryderyka Wolertowie, Jan Kwiatkowski, Antoni Krygielski, Mieczysław Nazarow, robotnikami byli Bogumił Wolert, Józef Masztalerz i Józef Kostrzewa, stolarzem Reymer, cieślą Fryderyk Jazowski, kupcem Ignacy Kierski (1877-1959), a czyścicielami miasta Jan Jeńfoch i Józef Cendrowski (19). Jak z tego wynika Ostatni Grosz był niewielką wsią, ale zamieszkałą przede wszystkim przez rzemieślników różnych specjalności, pracujących zapewne na rzecz mieszkańców Ciechanowa i przyjezdnych, zatrzymujących się w karczmie.

Od początku XX w. Ostatni Grosz coraz bardziej wyrastał na gęsto zabudowane przedmieście Ciechanowa. Stawiano tu piętrowe domy, właściwie niewielkie kamienice. Powstająca miejska zabudowa przyciągała wielu mieszkańców Ciechanowa, chociażby nauczycieli czy pracowników cukrowni, szukających dla siebie mieszkań.

Ostatni Grosz został włączony w granice miasta Ciechanowa przez Niemców 1 grudnia 1916 r. (20).

Wśród zabudowy Ostatniego Grosza wyróżniał się murowany budynek Urzędu Gminy Nużewo (obecnie ul. Fabryczna 8). Gmina Nużewo została powołana postanowieniem Komitetu Urządzającego 5 stycznia 1867 r. jako jedna z 10 gmin wiejskich powiatu ciechanowskiego (21). Budynek powstał na potrzeby kancelarii gminnej jeszcze w XIX w. i taką funkcję pełnił z niewielkim przerwami do czasów współczesnych. Wielokrotnie powiększany i modernizowany mieścił też inne instytucje. Przede wszystkim, aż do lat 40. XX w. funkcjonowała w nim szkoła. Wśród nauczycieli wymieniany jest: Józef Rogalski – w 1892 r., Jan Olszewski – w 1899 r., Antoni Kowalewski – w 1904 r. Po nim pracował tam Franciszek Rudowski (22). W czasie wystąpień w obronie języka ojczystego w 1905 r. organizował on u siebie antypaństwowe zebrania nauczycieli z sąsiednich szkół, za co został osadzony na miesiąc w areszcie (23). Po Rudowskim uczyli jeszcze: Mąkowski, Ostrowski, Walasiewiczowa, Zygmunt Jarosz i Pirus (24). Po wojnie mieścił się tu Urząd Gminy Ciechanów. Budynek rozebrany został w 2002 r. i na jego miejscu zbudowano nowy, obecnie istniejący, gmach.

Na Ostatnim Groszu, jak mówią najstarsi mieszkańcy, pobudowano też w 1907 r. „Łydynię”, czyli budynek Stowarzyszenia Spółdzielczego „Łydynia” (obecnie ul. Fabryczna 2).

„Łydynia” była pierwszą spółdzielnią jaka powstała w Ciechanowie. Założona z inicjatywy urzędników i robotników cukrowni w 1905 r. ograniczała się początkowo do prowadzenia niewielkiego sklepu spożywczego w jednym z domów fabrycznych (25). Wkrótce spółdzielcy zdecydowali o budowie własnego murowanego domu na Ostatnim Groszu, w pobliżu starej karczmy, na placu ofiarowanym przez właściciela Śmiecina Gutkowskiego (26). Jego plan był dziełem ciechanowskiego architekta, zatrudnionego w cukrowni, Aleksandra Ranieckiego. Przy położeniu kamienia węgielnego, wmurowano, spisany na pergaminie akt erekcyjny i razem z nim zamurowano używane ówcześnie monety obiegowe. Otwarcie obiektu i uroczysta inauguracja działalności spółdzielni miały miejsce w 1907 r. w obecności działacza i organizatora ruchu spółdzielczego, późniejszego Prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Udział w Stowarzyszeniu wynosił 10 rubli, a wpisowe 50 kopiejek. Spółdzielnia prowadziła działalność gospodarczo-handlową oraz społeczno-kulturalną. W pierwszym zarządzie i komisjach zasiadali: Ignacy Gutkowski, Zygmunt Choromański, Marian Brzęczek, Franciszek Bukowski, Stanisław Kasprzak, Karol Mościcki, Antoni Nawrocki i Grzegorz Skulski (27). Wśród założycieli spółdzielni wymienia się też Józefa Pijanowskiego (1839-1927), społecznika, wspierającego również powstanie szkół w Gołotczyźnie i Sokołówku, którego rodzina związana była z cukrownią (28). Wśród późniejszych działaczy znalazł się Stecz – prezes w 1937 r., kierownikami: Witold Stankiewicz w 1938 r., a po nim B. Malinowski, ponadto Antoni Kozakiewicz, Feliks Milewski, Antoni Nowowiejski, Hieronim Purzycki i Eugeniusz Śmietanko. Największą liczbę członków Stowarzyszenie osiągnęło w okresie międzywojennym. W 1927 r. liczyło 175 osób. W 1932 r. zmianie uległa jego nazwa: Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Łydynia”. Zasadą, jaką kierowali się spółdzielcy, była sprzedaż towarów dobrych i uczciwej wagi z jednoczesnym opieraniem się silnej konkurencji. Prowadzenie działalności kulturalnej umożliwiał oczywiście dobrze prosperujące sklep i sala, w której odbywały się imprezy dochodowe.

Nowy budynek był bardzo funkcjonalny i służył nie tylko jako biura. Na parterze mieścił się sklep z wejściem w narożu i inne pomieszczenia gospodarcze. Na piętrze znajdowała się duża sala z ruchomą sceną i 300 krzesłami, a w pomieszczeniu obok przechowywano zastawę stołową na 100 osób. Tutaj odbywały się zebrania, odczyty z przezroczami, loterie fantowe i zabawy publiczne, czynna była „Latarnia czarnoksięska”. Do historii przeszły obchody 500-lecia bitwy pod Grunwaldem oraz związane ze śmiercią Elizy Orzeszkowej w 1910 r. Ze względu na niższe ceny, salę chętnie wynajmowali Żydzi (29).

Wyposażenie sali i majątek spółdzielni zostały zniszczone w czasie I wojny światowej. W latach 1917-1918 w sali tej mieściła się bursa dla uczniów Gimnazjum męskiego prowadzona przez J. Malecką z Krasińca” (30). Część budynku spółdzielni „Łydynia” została zajęta w 1919 r. przez władze wojskowe po pożarze, który wybuchł w koszarach 27 stycznia tego roku i strawił dwupiętrowy budynek, a tym samym mieszkania oficerów, centralę telefoniczną, kasyno oficerskie i kancelarię (31).

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości „Łydynia” pełniła też ważną rolę w zakresie aprowizacji. Trudności życia dnia codziennego wymuszały chociażby wprowadzenie kart żywnościowych. „Łydynia” obok Syndykatu Rolniczego i „Mazura” była wtedy jedną z trzech spółdzielni zaopatrywanych w artykuły aprowizacyjne. Na łamach „Społem” pisano w 1919 r., że wybór towarów mógł zaspokoić nawet „bardzo wybredne wymagania”. Wymieniono trunki „wyższego, naturalnie gatunku” oraz bilety loteryjne (32).

W 1920 r. gdy Rosjanie wkroczyli do Ciechanowa, natychmiast przystąpili do rabowania instytucji i sklepów. Już pierwszego dnia wyłamali drzwi i splądrowali budynek Stowarzyszenia Spółdzielczego „Łydynia”. Z towarów zgromadzonych w sklepie pozostało tylko trochę soli, nafty i bielidła. Straty oszacowano na ponad tysiąc marek, nie mówiąc o zaginionej dokumentacji (33).

Od 1924 r. część pomieszczeń zajęła szkoła powszechna, za którą magistrat płacił rocznie 150 zł czynszu (34). Tutaj też prowadził Kasę Stefczyka buchalter Antoni Nowowiejski (1896-1990), sekretarz gmin w Nużewie i Sońsku (35). W 1931 r. w sali na piętrze ćwiczyli bokserzy ze „Strzelca”, później uczestnicy Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego.

W okresie międzywojennym na zapleczu wybudowano dodatkowy obiekt, w którym sprzedawano węgiel i nawozy sztuczne, a przylegające doń obszerne podwórko umożliwiało swobodny dojazd furmankom.

Po wojnie budynek przejęło państwo, a spółdzielnia wznowiła pracę pod szyldem Spółdzielni Spożywców Pracowników Cukrowni, od 1949 r. ponownie jako Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa „Łydynia” (36), a następnie Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem”. Po 1989 r. PSS czyniła starania o odzyskanie obiektu (37). Przez cały powojenny okres w budynku przy Fabrycznej działały sklepy różnych branż. Parter zajmował przede wszystkim sklep spożywczy. W latach 70. XX w. na górze handlowano ubraniami, w 2012 r. – artykułami spożywczo-przemysłowymi na dole i meblami na górze, około 2017 r. meble zastąpiła tania odzież. Nie remontowany obiekt coraz bardziej popadał w ruinę, aż w końcu został wyłączony z użytkowania. W 2020 r. zapadła decyzja o jego renowacji. Władze planują na parterze urządzić bar mleczny, a piętro przeznaczyć na potrzeby organizacji pozarządowych związanych z przeciwdziałaniem uzależnieniom i problemom społecznym. Zewnętrzne elementy architektoniczne mają być odtworzone, ale przekształceniom ulegnie układ pomieszczeń (38).

Przed 1939 r., w pobliżu „Łydyni”, działał młyn elektryczny Żyda Formy, który dostarczał też prąd do okolicznych mieszkań. Pozostała na Ostatnim Groszu do czasów współczesnych, wspomniana wcześniej, rodzina Kozakiewiczów, prowadząc tam najpierw piekarnię, a później cukiernię (39).

Obok, u Żyda Luksemburga mieli swój warsztat ślusarsko-mechaniczny, znani w Ciechanowie społecznicy: Michał Brzęczek (1857-1931) i jego zięć, mechanik Józef Król (1875-1940). Brzęczek prowadził wcześniej młyn walcowy i odlewnię żelaza. Jego syn Stanisław przybył z Petersburga, by objąć po ojcu zakłady, ale w 1910 ożenił się z Anną Kupczyńską – przełożoną pensji, a później został starostą w Łowiczu (40). Józef Król zaś pochodził z okolic Grodna. Był synem powstańca styczniowego Adama Suchockiego, który ratując się przed zsyłką na Sybir zmienił nazwisko. Józef osiedlił się w Ciechanowie. Sam skonstruował samochód, był komendantem POW, w 1918 r. rozbrajał w Ciechanowie Niemców, brał udział w wojnie 1920 r., m.in. pod Kijowem, został odznaczony orderem Virtuti Militari. Był radnym miejskim, zasiadał w zarządzie Ciechanowskiego Koła Cyklistów, Funduszu Bezrobocia i innych organizacji. W 1930 r. z ramienia BBWR kandydował do Sejmu. Z żoną Michaliną z Brzęczków miał troje dzieci. Jego pogrzeb, mimo okupacji, zgromadził rzesze ciechanowian.

Z drugiej strony zakładu Króla znajdował się na Ostatnim Groszu pierwszy szpitalik w mieście (41).

Większość zabudowy Ostatniego Grosza została wyburzona przez Niemców w czasie okupacji. Przy uliczkach: Nowokolejowej, odchodzącej od Fabrycznej między „Łydynią” a posesją Kozakiewiczów czyli dawną parcelą karczemną, będącej reliktem dawnej drogi wiodącej do Śmiecina oraz odchodzącej od niej na zachód uliczce Ostatni Grosz nie pozostały chyba żadne ślady dawnej zabudowy. Stoją tu nowoczesne wille, czasem tylko pełniące dodatkowo funkcje usługowe.

 

Przypisy:

(1) Np.: Millenium Ciechanowa. – Ciechanów, 1969, s. 29 ; Pazyra S.: Dzieje Ciechanowa i Ziemi Ciechanowskiej. – Ciechanów, 1976, s. 408

(2) Np. Krzysztofowicz-Kozakowska S., Solot F.: Historia malarstwa polskiego. – Kraków, 2000, s. 141-142 ; Lewicka K., Osińska B.: Poczet artystów polskich i w Polsce działających. – Warszawa, 1996, s. 259-262

(3) Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. T.7. –Warszawa, 1886, s. 665

(4) http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Piwarski-Karczma_Ostatni_grosz-1845.jpg&filetimestamp=20071016112220

(5) Lewicka K., Osińska B. Op. cit.

(6) Topografičeskaâ karta Carstva Pol’skago [Mapa Kwatermistrzostwa]. ‒ [B.m.], 1839-[1843] (Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych)

(7) Pazyra S.: Dzieje Ciechanowa i ziemi ciechanowskiej. Op. cit., s. 444

(8) Małowiecki R.: Ostatni Grosz. – Tygodnik Ilustrowany, 2015, nr 22, s. 11

(9) Lewandowski E.: Wieś ciechanowska: gmina Ciechanów. – Ciechanów, 2002, s. 94-97; Lewandowski: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz parafialny przy ul. Płońskiej. – Ciechanów, 2004, s. 140

(10) Lewandowski E.: Wieś ciechanowska. Op. cit.

(11)  Małowiecki R.: Kalendarium urbanistycznych dziejów miasta Ciechanowa. – Mazowsze, 1996, nr 7, s. 11-20

(12) Małowiecki R.: Ostatni Grosz. – Tygodnik Ilustrowany, 2015, nr 22, s. 11

(13) Dekanat ciechanowski / zebr. M.M. Grzybowski. – Płock, 1999, s. 22-24

(14) Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Komissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 2. – Warszawa, 1827, s. 69

(15) Małowiecki R.: Kalendarium urbanistycznych dziejów miasta Ciechanowa. Op. cit.

(16) Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. T.7 . Op. cit.

(17) Cieślak-Wróbel Ewa, e-maile z 1 i 2 IX 2020 r.

(18) Grzybowski M. M.: Ciechanów: szkic z dziejów parafii. – Płock, 1988, s. 38

(19) Lewandowski E.: Wieś ciechanowska. Op. cit., s. 94-96; Lewandowski E.: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz parafialny przy ul. Płońskiej. Op. cit., s. 65, 108, 128, 140, 215, 219, 235

(20) Lewandowski E.: Wieś ciechanowska. Op. cit., s. 97

(21) [Postanowienie o podziale miast i gmin w powiatach : w Warszawie, d. 5 (17) stycznia 1867 r.]. ‒ Dziennik Praw [Królestwa Polskiego], 1866, T. 66, nr 219, s. 279-303 (Podlaska Biblioteka Cyfrowa)

(22) Lewandowski E.: Wieś ciechanowska. Op. cit., s. 97

(23) Pazyra S. Op. cit., s. 485

(24) Lewandowski E.: Wieś ciechanowska. Op. cit., s. 97

(25) Pazyra S. Op. cit., s. 497

(26) E. Lewandowski w opracowaniu: Stowarzyszenie Spożywcze „Łydynia” ( Czas Ciechanowa, 2007, nr 18, s. 8), podaje imię Brunon, władze miejskie w informacji o planach renowacji – imię Józef. Prawdopodobnie był to Brunon Ignacy, syn Józefa, urodzony 24 września 1850 r., zmarły 4 kwietnia 1916 r. (wg Księgi urodzeń parafii w Ciechanowie, 1850, akt 220 oraz inskrypcji na cmentarzu przy ul. Płońskiej w Ciechanowie)

(27) Lewandowski E.: Stowarzyszenie Spożywcze „Łydynia”. – Czas Ciechanowa, 2007, nr 18, s. 8

(28) Lewandowski E.: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz parafialny przy ul. Płońskiej. Op. cit., s.174

(29) Lewandowski E.: Stowarzyszenie Spożywcze „Łydynia”. Op. cit.; Pazyra S. Op. cit., s. 471, 497-498

(30) Pazyra S. Op. cit., s. 471, 497-498

(31) Piotrowicz D.: Powiat ciechanowski w latach 1914-1920. – Ciechanów, 2018, s. 143-145

(32) Piotrowicz D. Op. cit., s. 130

(33) Piotrowicz D. Op. cit., s. 195

(34) Lewandowski E.: Stowarzyszenie Spożywcze „Łydynia”. Op. cit.

(35) Lewandowski E.: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz komunalny. – Ciechanów, 2006, s. 136

(36) Lewandowski E.: Stowarzyszenie Spożywcze „Łydynia”. Op. cit.

(37) (ter): PSS walczy o „Łydynię”. – Tygodnik Ciechanowski, 1990, nr 29, s. 4

(38) Red: Dawna, zabytkowa „Łydynia” odzyska swój blask. – Tygodnik Ilustrowany, 2020, nr 18, s. 7

(39) Lewandowski E.: Wieś ciechanowska. Op. cit., s. 94-97

(40) Romeyko-Hurko M. L.: Wspomnienia z ciechanowskiej pensji. – Ciechanów, 1981, s. 5

(41) Lewandowski E.: Ciechanowianie. Cz. 1. – Ciechanów, 2001, s.10; Lewandowski E.: Ciechanowianie. Cz.3. – Ciechanów, 2007, s. 80-81; Lewandowski E.: Nekropolie Ciechanowa: cmentarz parafialny przy ul. Płońskiej. Op. cit., s.127