Dembowscy osiedleni w XIX w. na północnym Mazowszu, a wywodzący się z ziemi kujawskiej są przykładem typowego ziemiaństwa, którzy tu posiadali swoje majątki, kupowali je, sprzedawali i dziedziczyli. Wielu z nich zapisało się chlubnie w działalności gospodarczej, społecznej i kulturalnej, nie tylko lokalnie, ale i w skali ogólnopolskiej. Jednym z nich był Wiktor Dembowski. Trudno mu przypisać większe inicjatywy społeczne czy kulturalne, ale sprawdził się jako gospodarz i był chyba ciekawym przedstawicielem swojej klasy.

Wiktor Anastazy Dembowski urodził się w 1822 r. w Płocku jako syn Józefa i Emilii (1). Jego ojciec był osobą wykształconą i w swojej karierze zajmował wiele eksponowanych stanowisk urzędniczo-prawniczych. Zaczynał jako prokurator Trybunału Łomżyńskiego. Po ślubie z Emilią Małowieską w 1817 r. pracował jako sędzia apelacyjny i prezes Komisji Hipotecznej Województwa Płockiego. Później przeniósł się do Warszawy i zamieszkał z rodziną na Lesznie.  Był radcą stanu i sędzią apelacyjnym Królestwa Polskiego, prokuratorem królewskim przy Sądzie kryminalnym, senatorem w 1837 r., na koniec – Rzeczywistym Radcą Stanu, członkiem Izby Sądu Najwyższej Instancji Królestwa (2).

Nie wiadomo, jakim wcześniej dysponował majątkiem, w każdym razie wkrótce po ślubie zainteresował się różnymi dobrami położonymi na Mazowszu. Kupił Smardzewo (obecnie gm. Sochocin) i Jesionkę (obecnie gm. Baboszewo) w Płońskiem. Być może wówczas został też właścicielem majątku Koziminy (obecnie Nowe Koziminy, gm. Płońsk). W latach 1822-1824 wykupił w częściach Przedwojewo koło Ciechanowa (obecnie gm. Opinogóra Górna). W 1831 r. wszedł w posiadanie Lipy w parafii Koziczynek (obecnie gm. Regimin, pow. ciechanowski) i Leśniewa Dolnego (obecnie gm. Grudusk) wraz z połową lasu Donoch. W 1832 r. dokupił jeszcze od Pawła Zembrzuskiego Jałową Wieś (obecnie część wsi Przedwojewo w gm. Opinogóra Górna) (3). Nie był natomiast właścicielem Luberadza w parafii Malużyn, jak podają niektóre opracowania. Luberadz należał do Józefa Dembowskiego, ale syna Stanisława i Elżbiety z Krasińskich, męża Barbary z Lasockich, zmarłego w 1797 r. Córka Józefa i Barbary – Eleonora Zielińska (1786-1864), jako ich spadkobierczyni sprzedała Luberadz w 1839 r. Obie rodziny były zapewne spokrewnione, bo Eleonora Zielińska w 1830 r. została matką chrzestną Emilii Anny, córki Józefa. Czasem jest on też mylony z bratankiem Józefem Karolem Pawłem Dembowskim (1804 – 1865), synem Kazimierza i Marianny z Kłobukowskich, sędzią pułtuskim (4).

Chyba w żadnym z wymienionych majątków Dembowscy nie mieszkali na stałe. Za swoją główną siedzibę rodu uznali jednak Smardzewo w parafii sarbiewskiej. Istniała tu kaplica, do której w połowie XVII w. Stefan Krasiński – dziedzic Gruduska, sprowadził kopię obrazu Matki Boskiej Bocheńskiej. Obraz wkrótce zasłynął cudami i ściągał rzesze wiernych. Dwór Dembowskich, zbudowany w końcu XVIII w. stał na wzniesieniu nieopodal kościoła. Jego osobliwością były freski w pokojach na piętrze. Otaczał go ogród w stylu francuskim, ze strzyżonym szpalerem lipowym i grabowym. Z drugiej strony założono park w stylu angielskim. Jego atrakcją była płynąca meandrami rzeczka Raciążnica (5).

Dembowscy mieli kilkoro dzieci, w tym synów: Franciszka, Wiktora i Aleksa oraz córki: Paulinę i Emilię, które nie dożyły pełnoletności oraz Konstancję, później żonę Henryka Morawskiego i Leonidę, później żonę Michała Bojarskiego (6).

Józef Dembowski zmarł po ciężkiej chorobie w styczniu 1842 r. w Warszawie i został pochowany w Smardzewie (7).

Nie wiadomo, gdzie kształcił się Wiktor Dembowski i co porabiał w młodości. Nie wykluczone, że korzystał z uciech stolicy, na co pozwalały mu zasoby finansowe ojca. W spadku po nim – w czerwcu 1847 r. – otrzymał Koziminy (8). Trudno powiedzieć, jak duży majątek do niego należał, bo Koziminy były podzielone. W 1883 r. składały się z dóbr lit. A z cegielnią, i 361 morgami gruntów z czego 327 mórg należało do folwarku. Dobra lit. B stanowił folwark z 387 morgami gruntów i 10 nieużytków. Koziminy lit. C stanowiła wieś włościańska (9).

W lutym 1847 r., mając 25 lat, Wiktor Dembowski ożenił się w Warszawie w Parafii Ewangelicko-Augsburskiej z Honoratą z Leszczyńskich (1814-1894), córką nieżyjącego Franciszka i Apolonii. Musiał tym ślubem zaskoczyć rodzinę, bo Honorata była osobą niezwykłą. W dniu ślubu z Wiktorem liczyła sobie 33 lata i miała dwa małżeństwa za sobą, oba zakończone rozwodami. Była artystką dramatyczną Teatru Polskiego w Warszawie. Do zawodu aktorskiego przygotowywała się w warszawskiej Szkole Dramatycznej, była też stypendystką warszawskiego konserwatorium. Pierwszym jej mężem został Kalenkiewicz, z którym rozwiodła się w styczniu 1834 r. Miesiąc później, bo 23 lutego pod nazwiskiem Kalenkiewicz, debiutowała w teatrze warszawskim w „Zmyślonym niewiniątku”, a już w lipcu tegoż roku została tam zaangażowana na stałe. W listopadzie 1834 r. poślubiła Wojciecha Chobrzyńskiego, wdowca, dziedzica dóbr Lubiel w pow. pułtuskim (obecnie Nowy Lubiel, pow. wyszkowski). Co ciekawe, świadkiem tego drugiego małżeństwa Honoraty i Wojciecha był Józef Dembowski, niewątpliwie ojciec Wiktora. Małżeństwo spowodowało, że artystka na pewien czas opuściła scenę. Chobrzyńscy mieszkali zapewne w Lubielu, bo tam urodziły się ich dwie córki: Emilia (1836 r.) i Leokadia (1840 r.). W grudniu 1840 r. rozwiedli się. Nie wiadomo, gdzie dziewczynki mieszkały po rozwodzie rodziców, najprawdopodobniej z ojcem, bo za mąż wychodziły w Lubielu. Już w 1840 r. Honorata Chobrzyńska powróciła do Warszawy. W sierpniu tego roku grała główną rolę w sztuce „Ludwika Lignerolles”, a następnie w „Precjozie” i „Mężu i żonie”. Wcielała się przeważnie w role amantek w komediach i dramatach. Grała m.in. Julię w „Dobrym przykładzie”, Klaryssę w „Wariatce”, Elwirę w „Mężu i żonie”, Klementynę w „Córce adwokata”, Łucję w „Marii Mulatce”, Antosię w „Antonim i Antosi”. W 1843 r. występowała gościnnie w Krakowie, grając rolę Lucylli w sztuce „Umarli i żywi”. W grudniu 1846 r. opuściła scenę. Po ślubie z Dembowskim występowała jeszcze w teatrze, ale nieregularnie. Po raz ostatni zagrała 11 września 1847 r. w roli Królowej Henrietty w sztuce „Muszkieterzy”. Była podobno piękną kobietą, a ponadto – jak pisano w „Pamiętniku Sceny Warszawskiej” – wyróżniało ją czucie, za nim dobra deklamacja, wymowa czysta i dźwięczna, znajomość języka, tak rzadka w artystach scenicznych, ułożenie wiele godności bez przymusu cechujące i zdolność pojęcia charakteru roli (10).

Małżeństwo Honoraty i Wiktora Dembowskich było chyba udane, bo przetrwało długie lata. Początkowo Dembowscy mieszkali w Warszawie i tu w 1848 r. przyszła na świat ich córka Wiktoria. Nie wiadomo, czy to sprawa wyznawanej wiary (Honorata była wyznania ewangelickiego), czy rzeczywiście z woli rodziców – jak napisał ksiądz w akcie chrztu – mała Wiktoria została ochrzczona w domu, na mocy zezwolenia wysokiego Konsystorza Jeneralnego Archidiecezji Warszawskiej, dopiero w marcu 1852 r. Rodzice chyba nie utrzymywali zbyt bliskich kontaktów z rodziną, bo chrzestnymi zostali: Ignacy Abramowicz – generał major wojsk cesarsko-rosyjskich i Laura Wierogórska, żona tajnego radcy, kontrolera jeneralskiego Królestwa (11). Wkrótce Dembowscy przenieśli się do Kozimin i tu w listopadzie 1852 r. na świat przyszedł ich syn Michał Emilian. Chrzest, tym razem też się opóźnił prawie rok – z przyczyny słabości małżonki, ale dziecko, a zapewne i rodzice, zostali zaakceptowani w rodzinie, bo chrzestną została babka Emilia Dembowska w parze ze swoim bratem, czyli wujem Wiktora – Michałem Małowieskim (12).

W Koziminach Dembowscy mieszkali blisko 30 lat.

Tu ich córka Wiktoria wyszła za mąż w 1869 r. za Józefa Elżanowskiego, syna właścicieli Popielżyna (obecnie Popielżyn-Zawady i Popielżyn Górny, gm. Joniec, oraz Popielżyn Dolny, gm. Nowe Miasto, pow. płoński) i tam z nim początkowo mieszkała. Wkrótce Elżanowscy przenieśli się do Warszawy, gdzie Józef podjął pracę jako urzędnik na kolei warszawsko-terespolskiej i do końca życia pozostał urzędnikiem związanym z koleją (13).

Syn Dembowskich Michał ożenił się natomiast w Warszawie w 1876 r. z Leontyną Lesiewską i osiadł w Koziminach. Michał i Leontyna mieli czworo dzieci, w tym dwoje zmarłych w niemowlęctwie. Niestety Michał Dembowski zmarł w 1883 r. mając zaledwie 30 lat. Został pochowany na Starych Powązkach w Warszawie. Jego grób stał się z czasem grobem rodzinnym Dembowskich, bo obok niego spoczęli później rodzice i potomkowie córki Adeli.

Dwa lata po zgonie Michała, wdowa Leontyna Dembowska powtórnie wyszła za mąż (14). Nie wiadomo, kiedy zapadła decyzja o sprzedaży Kozimin. W kwietniu 1890 roku Koziminy lit. B nabył na licytacji Stanisław Strzeszewski.

Wiktor i Honorata Dembowscy zdecydowali się natomiast na zakup Lipy w gminie Regimin. Lipę i Leśniewo, które należały przez wiele lat do Józefa, otrzymał w spadku po ojcu najstarszy syn Franciszek, który najprawdopodobniej tu zamieszkał i w połowie XIX w. zbudował istniejący do dziś dwór, w 1928 r. rozbudowany przez Bojanowskich. On też założył park lipowy i około 1880 r. zbudował kompleks siedmiu stawów. W 1877 r. Franciszek Dembowski sprzedał Leśniewo Annie Sumińskiej, Lipę zaś, w sierpniu 1883 r. przejął Władysław Krośnicki. Rejestr pomiarowy z 1884 r. wykazywał, że było to 1076 mórg. Franciszek rodziny prawdopodobnie nie założył. Po sprzedaży Lipy zamieszkał w Smardzewie u siostry Konstancji i tam zmarł w1885 r. Spoczął obok ojca i siostry Pauliny na cmentarzu przy smardzewskiej kaplicy (15).

Lipę odkupił od Krośnickiego w 1887 r. Wiktor Dembowski (16). Wówczas, czyli w latach 80. XIX w. na wieś i folwark Lipę składało się 14 dymów z 223 mieszkańcami oraz 828 morgami gruntów i 10 morgami nieużytków. Folwark w Lipie liczył 40 włók, w tym 11 włók boru mieszanego. Przeszło włókę stanowiły łąki. Większość gruntów przeznaczano pod uprawę pszenicy (17). Budynki gospodarcze pozostawały w dobrym stanie, część z nich, podobnie jak dwór, była murowana. Dembowscy zmodernizowali park, posadzili wtedy dęby szypułkowe, kasztanowce i robinie (18). Oboje małżonkowie zmarli w Lipie: Honorata w listopadzie 1894 r., mając 80 lat, Wiktor w marcu 1906 r. mając 84 lata (19).

Po śmierci Wiktora Dembowskiego właścicielami Lipy zostali: Adela Szemplińska i jej brat Józef jako dzieci nieżyjącego Michała oraz ich ciotka Wiktoria Elżanowska. Wiktoria sprzedała w 1910 r. część majątku określaną jako Dembowo. Zmiana właściciela Lipy nastąpiła ostatecznie w 1913 r., kiedy to kupił ją Michał Ignacy Bojanowski z Klic (20).

Osobną, niezwykle ciekawą i pełną dramatów opowieść, mogą stanowić losy potomków Wiktora i Honoraty Dembowskich.

Przypisy:

(1) AP Mława. . Sygn. 1140. Zbiór dokumentów do księgi hipotecznej dóbr ziemskich Lipa / Leśniewo Dolne, k. 32; Księga urodzeń Płocka, 1822, poz. 78 (wg http://geneteka.genealodzy.pl/)

(2) Księga ślubów parafii Krysk, 1817-1818, poz. 1; Księga urodzeń Płocka, 1822, poz. 78 (wg http://geneteka.genealodzy.pl/); Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836-1861 / oprac. E. Sęczys. – Warszawa, 2007, s.126-127

(3) AP Mława. Sygn. 1828. Księga hipoteczna dóbr Przedwojewo Sona pow. Ciechanowskiego, k. 1-3; AP Mława. Sygn. 1140. Księga hipoteczna dóbr ziemskich Lipa z przyległościami Koziczyn, Koziczyn Kościelny, Nieborzyn, Leśniewo Dolne pow. ciechanowskiego oraz Zbiór dokumentów do księgi hipotecznej; AP Mława. Sygn. 1141. Księga hipoteczna dóbr ziemskich Lipa w guberni płockiej powiecie i okręgu przasnyskim leżące;

(4) Wróblewska E.: Józef Feliks Zieliński. – Toruń, 1963, s.15-16;  ww/genealodzy.pl ; Księga urodzeń Parafii św. Andrzeja w Warszawie, 1830, poz. 344

(5) Syski A.: Cudowny obraz Matki Boskiej Smardzewskiej. Wyd. 2. – Włocławek, 1932, s. 22-23 (Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona)

(6) Księga urodzeń Płocka, 1818, poz. 13; Księga zgonów Parafii św. Andrzeja w Warszawie, 1836, poz. 145 ; Tyszka A.T.: Nekrologi Kuriera Warszawskiego. T. 1. – Warszawa, 2001, poz. 2284 ; Księga urodzeń Parafii św. Andrzeja w Warszawie, 1830, poz. 344 (wg http://geneteka.genealodzy.pl/)

(7) J.R.: „Życiu ludzkiemu ciągle towarzyszy natrętne pochlebstwo…”[Inc.]. – Kurjer Warszawski, 1842, nr 18, s. 86 (Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona)

(8) AP Mława. Sygn. 1140. Zbiór dokumentów do księgi hipotecznej dóbr ziemskich Lipa / Leśniewo Dolne, k. 41

(9) Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego. T. 4. – Warszawa, 1883, s. 553

(10) Dane o karierze artystycznej H. Dembowskiej wg Słownik biograficzny teatru polskiego: 1765-1965. – Warszawa, 1973, s. 88; dane rodzinne wg aktów ślubów: Księga ślubów Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Warszawie, 1834, poz. 133; 1847, poz. 26 oraz wg https://www.geni.com/people/  i http://geneteka.genealodzy.pl/

(11) Księga urodzeń parafii Św. Aleksandra w Warszawie, 1852, poz. 140 (wg http://geneteka.genealodzy.pl/)

(12) Księga urodzeń parafii w Płońsku, 1853, poz. 160 (wg http://geneteka.genealodzy.pl/)

(13) Gwiazdowski K.: Genealogia rodziny Dembowskich oraz Elżanowskich, 2016 (oprac. w zbiorach aut.)

(14) Księga ślubów parafii św. Andrzeja w Warszawie, 1876, poz. 105 ; Księga urodzeń parafii w Płońsku, 1877,  poz. 145; 1879, poz. 204; 1880, poz. 150; 1882, poz. 73; Księga zgonów parafii w Płońsku, 1881, poz. 54; 1882, poz. 50 (wg http://geneteka.genealodzy.pl/); Data na grobie na cmentarzu Stare Powązki w Warszawie, kw. 174, rz. 1, m. 4.

(15) Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków. Delegatura w Ciechanowie. Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego „Lipa – dwór”. Sygn. B/1086; Jaroszewski T. S., Gierlach M.: Po pałacach i dworach Mazowsza. Cz. 3. – Warszawa, 1998, s. 57;

(16) AP Mława. Sygn. 1140. Księga hipoteczna dóbr ziemskich Lipa […] Op. cit.; AP Mława. Sygn. 1141. Księga hipoteczna dóbr ziemskich Lipa […] Op. cit.

(17) Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. T. 5. – Warszawa, 1884, s. 247

(18) Plan odnowy miejscowości Lipa. – Regimin, 2012, s. 9-10 // W: http://bip.regimin.pl/files/sites/3114/wiadomosci/180613/files/plan_odnowy_lipa_.pdf; dostęp 15 maja 2014 r.

(19) Księga zgonów parafii w Koziczynku, 1894, poz. 53; 1906, poz. 6 (wg http://geneteka.genealodzy.pl/)

(20) AP Mława. Sygn. 1141. Księga hipoteczna dóbr ziemskich Lipa […] Op. cit., k. 3