Józef Unierzyski to malarz, profesor rysunku w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie – jeden z wielu mało znanych ale wybitnych osób wywodzących się z północnego Mazowsza.

Urodził się w Milewie w parafii Sarbiewo, obecnie należącym do gminy Sochocin w powiecie płońskim. Wszystkie opracowania biograficzne i akt chrztu znajdujący się w księdze metrykalnej parafii w Płońsku podają, że miało to miejsce 20 grudnia 1863 r. Tymczasem śledząc historię jego rodziny, trzeba chyba tę datę podważyć.

Był jednym z kilkorga dzieci Józefa i Leokadii Unierzyskich dziedziców dóbr Milewo. Jego ojciec również urodził się w Milewie jako syn Tomasza i Józefy z Młodzianowskich. Matka Leokadia Apolonia była młodszą córką Honoraty i Wojciecha Chobrzyńskich. Przyszła na świat w 1838 r. w Pułtusku, chociaż rodzice mieszkali wówczas w Wólce Lubielskiej w powiecie wyszkowskim. Wkrótce jednak, bo w 1840 r. rozwiedli się, a Honorata Chobrzyńska jako aktorka powróciła na scenę, by w 1847 r. po raz trzeci stanąć na ślubnym kobiercu. Jej mężem został wówczas Wiktor Dembowski. (Historię Honoraty i Wiktora Dembowskich zob. https://ciechanowskienotatki.pl/dembowscy-w-koziminach-i-lipie/). Leokadia i jej młodsza siostra Emilia mieszkały zapewne z matką i ojczymem najpierw w Warszawie, później w Koziminach koło Płońska. Obie jednak, jako „panny przy ojcu zamieszkałe”, śluby brały w Lubielu. 26-letni Józef Unierzyski poślubił Leokadię w 1857 r. i zamieszkał z nią w Milewie. Nie wiadomo jak długo Unierzyscy tam mieszkali oraz ile dzieci przyszło tam na świat, bo ich akty urodzeń sporządzano zwykle później. W Milewie na pewno urodził się Wojciech Wiktor w 1858 r. i Honorata Henryka w 1859 r. oraz 20 grudnia 1863 r. – według oświadczenia ojca – Józef Unierzyski. Dziecko miało być ochrzczone w domu, a jego chrzestnymi zostali: babka Honorata Dembowska i Walenty Młodzianowski, właściciel wsi Brody. Chrztu dopełniono i sporządzono jego akt ponad 10 lat później, tj. 1 września 1874 r. w Płońsku, parafii właściwej dla Kozimin, miejsca zamieszkania dziadków Dembowskich. Wszystko byłoby w porządku, gdyby nie narodziny i chrzest kolejnego dziecka Unierzyskich – Waleriana Ignacego. Ten pojawił się na świecie 4 września 1863 r. w Warszawie, gdyż tam na ulicy Długiej mieszkali jego rodzice. Chrzest odbył się dziesięć dni później w Parafii św. Jana w Warszawie, a chrzestnymi zostali Wiktor Dembowski i Józefa Unierzyska – babka dziecka. Informacje o datach chrztów są o tyle istotne, że kwestionują datę urodzin Józefa. Chłopcy nie mogli urodzić się w odstępie 4 miesięcy, a ponieważ Waleriana ochrzczono tuż po narodzinach, należy podważyć datę urodzenia Józefa.

W następnych latach, zostawiwszy i Milewo i Warszawę, Unierzyscy przenieśli się w okolice Skierniewic i zamieszkali we wsi Skierniewka, gdzie najprawdopodobniej mieli niewielki majątek. Tam urodzili się dwaj kolejni synowie: Kazimierz Tomasz – w 1866 r. i Eugeniusz Józef Michał – w 1868 r. W Skierniewicach pracował jako urzędnik w starostwie brat lub inny krewny Józefa Unierzyskiego (zapisany jako chrzestny Kazimierza), stąd być może wybór miejsca osiedlenia się rodziny. Jako dowód utrzymywania bliskich kontaktów w rodzinie Dembowskich warto zaznaczyć, że chrzestnymi Eugeniusza została przyrodnia siostra Leokadii – Wiktoria Dembowska, z narzeczonym Józefem Elżanowskim. Co ciekawe, akty chrztu obu chłopców sporządzono nie tylko w Skierniewicach, oba zresztą w 1868 r., jak i w Płońsku w 1877 r., już po śmierci ich rodziców, podając nie tylko inne daty narodzin, jak i zmieniając kolejność i brzmienie nadanych im imion.

Dalsze losy rodziny nie są jasne. 11 listopada 1874 r. w Warszawie urodziła się Unierzyskim córka Józefa. Nie wiadomo, czy ojciec doczekał jej narodzin, czy też zmarł wkrótce po nich. Oboje Unierzyscy odeszli z tego świata w niewielkim odstępie czasu, najpierw Józef, a 24 lutego 1876 r. – w Rawie Mazowieckiej – Leokadia Unierzyska. Osierocili co najmniej siedmioro dzieci, którymi najprawdopodobniej zajęli się dziadkowie Dembowscy. To oni wszakże dopełnili 15 czerwca 1877 r. w płońskim kościele obowiązku chrztu najmłodszej Józi.

Niewiele wiadomo o losach dzieci Józefa i Leokadii Unierzyskich, z wyjątkiem Józefa, którego data urodzin została wyżej zakwestionowana. Początkowo uczył się w gimnazjum w Warszawie, a następnie wiedzę z zakresu sztuk pięknych zdobywał nadal w stolicy, u Wojciecha Gersona i Aleksandra Kamińskiego. Uzyskiwane nagrody i wyróżnienia pozwoliły mu na otrzymanie, również w drodze konkursu, stypendium Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Umożliwiło mu ono w 1883 r. wyjazd do Niemiec i Włoch. Studiował w Monachium oraz w Scuola libera przy rzymskiej Akademii Sztuk Pięknych. Powrócił do kraju w 1885 r., gdzie rozpoczął studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Jego mistrzem był m.in. Jan Matejko. Właśnie za sprawą Matejki, doceniającego talent swego studenta, od 15 października 1889 r. Unierzyski objął na uczelni funkcję zastępcy asystenta, w kwietniu 1891 r. – stanowisko asystenta, w grudniu 1892 r. został nauczycielem IX klasy, a od 6 maja 1897 r. pracował już na stanowisku nauczyciela. Od 1895 do 1909 r. prowadził szkołę rysunku. „Jako informator, nauczyciel, korektor, był Unierzyski wzorem poczucia obowiązku i świetnym kierownikiem opierającym całą naukę na  poprawności rysunku, studyum modelu i staranności w traktowaniu i wykończaniu szczegółów” – pisał o nim Władysław Prokesch. Nie chcąc pracować w sprzeczności z nowymi kierunkami w sztuce, aprobowanymi przez innych profesorów, na własną prośbę, w czerwcu 1909 r. przeszedł na emeryturę, ale w latach 1915-1916 prowadził jeszcze naukę rysunków w formie zleconej.

Malarstwo Józefa Unierzyskiego to głównie obrazy o treści religijnej i mitologicznej oraz portrety. Nie stronił od tematyki historycznej, alegoryczno-symbolicznej czy ludowej. Malował obrazy olejne, pastele, freski. Był wierny malarstwu akademickiemu, nie pociągały go modernistyczne prądy w sztuce, co podkreślał jego biograf Władysław Prokesch. Pierwszym obrazem, który zwrócił uwagę krytyków, była „Droga krzyżowa” wystawiona w 1885 r. w Towarzystwie Sztuk Pięknych w Krakowie.

Najbardziej znanym jego dziełem jest „Zdjęcie z krzyża” wystawione w krakowskich Sukiennicach w 1887 r. Tematykę historyczną najpełniej reprezentuje „Pogrzeb Jagiełły”. Wśród jego bardziej znanych obrazów są też: „Zwiastowanie”, „Ucieczka do Egiptu”, „Hołd śląski dla Madonny Piekarskiej”, „Królowa Pokoju”, „Panna Można”, „Pochód na Golgotę”, „Matka Bolesna”, „Uzdrowienie opętanego”,  „Św. Łukasz”, „Chrystus i grzesznica”, „Salome”, „Wizje”, „Autoportret”, tryptyk „Ewa”, cykl sześciu obrazów dla kościoła Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Katowicach. Jego dzieła znajdują się m.in. w Muzeum Narodowym w Warszawie i Krakowie, Muzeum Mazowieckim w Płocku, a także w kościołach w Krakowie, Katowicach, Lubzinie. Za swoją twórczość otrzymał w 1889 r. m.in. złoty medal krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

24 czerwca 1891 r. Józef Unierzyski poślubił Helenę Matejko, urodzoną w 1867 r., córkę mistrza Jana, malarkę i rzeźbiarkę, zajmującą się sztuką raczej amatorsko. Po ślubie Unierzyscy zamieszkali w otrzymanym od ojca pałacu w Boleniu pod Krakowem. Małżeństwo pozostało bezdzietne, ale Helena adoptowała kilkoro dzieci chłopskich. W czasie I wojny światowej opiekowała się ofiarami walk, udzielała pomocy ułanom stacjonującym w Boleniu, za co została odznaczona przez prezydenta RP Krzyżem Niepodległości. Zmarła 11 października 1932 r. Józef sprzedał Boleń i przeniósł się do Krakowa. Tuż przed wojną mieszkał przy ul. Karmelickiej 16. Zmarł 29 grudnia 1948 r. Oboje małżonkowie zostali pochowani na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie w grobowcu rodzinnym Jana Matejki.

Bibliografia:

Bielasta Barbara: Dembowscy na Mazowszu. – Ciechanów: Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe, 2021

Czy wiesz, kto to jest? / pod red. Stanisława Łozy. – Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938

Księgi urodzeń, ślubów i zgonów USC i parafii w Lubielu, Płońsku, Skierniewicach, Św. Jana w Warszawie,  W: https://metryki.genealodzy.pl/

Lewicka-Morawska Anna, Machowski Marek, Rudzka Maria Anna: Słownik malarzy polskich. T. 1. – Warszawa: Arkady, 1998

Minakowski Marek Jerzy: Wielka genealogia Minakowskiego, w: http://www.sejm-wielki.pl/ 

Prokesch Władysław: Józef Unierzyski. – Kraków, Wieliczka: J. Czernecki, 1916 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa)

[Zapisy indeksowe metryk], w: https://geneteka.genealodzy.pl/index.php?op=gt&lang=pol&w=07mz