Ciechanowscy mieszczanie XIX w. to zarówno wyznawcy chrześcijańscy jak i starozakonni. Mieszkali obok siebie, prowadzili wspólne interesy. Jako przykład jednej z wielu takich rodzin żydowskich mogą być Cudkowiczowie.

            Cudkowiczowie byli pierwszymi znanymi z nazwiska właścicielami nieruchomości położonej przy ul. Warszawskiej, oznaczonej numerem policyjnym 157.

Tu warto zaznaczyć, że w zaborze rosyjskim domy oznaczone były numerami ciągłymi, a dodatkowo w Roku 1824 wyszła dyspozycya z wyższey władzy – jak pisał w jednym z dokumentów burmistrz miasta Ciechanowa – aby place puste ciągłym numerem oznaczone były, dla takiej przyczyny numera domów zmienić się musiały (AP Mława. Hip. Sygn. 307. Akta hipoteczne… domu drewnianego pod Nm 154, 1773-1913, k. 36). Numery wprowadzone w owym 1824 r. obowiązywały w Ciechanowie aż do objęcia rządów przez polskie władze po 1918 r. Najwyżej, gdy nieruchomość była dzielona, wydzielone działki otrzymywały numery z „dodatkami” np. 121½, 205⅓.

Wymieniona nieruchomość nr 157 leżała po zachodniej stronie ulicy – ówczesnej – Wielkowarszawskiej i ciągnęła się do połowy odległości między tą ulicą a Poprzeczną (dziś Kilińskiego). Od I wojny światowej do początków lat 30. XX w. parcela nosiła nr 23, a następnie aż do lat 70. – nr 24. Obecnie na dawnej działce nr 157 i dwóch innych z nią sąsiadujących (nr 156 i 158) stoi blok mieszkalny pod adresem ul. Warszawskiej 16.

Niewiele wiadomo o rodzinie Cudkowiczów. Pierwszym znanym jej przedstawicielem był Herszek Cudkowicz/Cudkiewicz/ Cutkowicz i jego żona Hena z Wolfowiczów. Oboje zmarli w pierwszej połowie XIX w., on prawdopodobnie około 1816 r., ona przed 1833 r. Mieli 5 synów: Abrahama, Dawida, Wolfa, Mośka i Jakuba. Ci dwaj ostatni w chwili śmierci ojca byli niepełnoletni. Nie wiadomo dlaczego wszyscy synowie pisani byli jako Erszkowicz (bez nazwiska Cudkowicz), mimo że ojciec nosił imię Herszek. Pomijając niewielką zmianę, właściwie tylko literową, trzeba zaznaczyć, że tworzenie nazwiska od imienia ojca było popularną praktyką wśród Żydów, którzy na polskich ziemiach do XIX posługiwali się często właśnie otczestwem – formacją utworzoną od imienia ojca.

Władze wszystkich trzech zaborów pod koniec XVIII i na początku XIX wieku wprowadziły obowiązek noszenia nazwisk i zakaz zmieniania ich formy. W stosunku do Żydów, niektórzy urzędnicy respektowali formę otczestwa, inni nadawali nowe nazwiska, czasem wywodzące się od miejsca pochodzenia np. Bieżuner, Przasnyszer, Szrensker, Ciechanower, Plonsker, Szlezynger (ze Śląska), a nierzadko z czymś skojarzone lub prześmiewcze. Dlatego w Ciechanowie mieszkał: Tchórz, Trąbka, Jabłonka, Kuna, Robota, Cynamon, Jęczmień, Karmelek, Łabędź, Mysior itd. Zdarzało się też, że Żydzi wywodzący się z rodu kapłanów (kohenów) i lewitów otrzymywali nazwiska określające ich status społeczny np. w Ciechanowie – Kahane.

W wypadku Erszkowiczów różnie to wyglądało. Synowie Herszka Cudkowicza rozproszyli się po Mazowszu i ci starsi otrzymali, zgodnie z zasadami stosowanymi przez ówczesne władze, nowe nazwiska. Co ciekawe – różne i nie brzmiało ono Cudkowicz. Abraham, czasem zapisywany jako Abracham, mieszkał w Janowie w ówczesnym powiecie przasnyskim, dziś nidzickim i został Wejnsztokiem vel Wejnsztogiem (weinstok = wino). Wolf Erszkowicz osiadł z nowym nazwiskiem Rozencwejg (roze = róża) w Wyszkowie. Młodsi Erszkowicze, wszyscy trzej mieszkający w Nowym Mieście w ówczesnym obwodzie pułtuskim, dziś powiecie płońskim, najprawdopodobniej pozostali przy swoim otczestwie jako nazwisku, a może z czasem zostali Cudkowiczami. Nie wiadomo, czy właśnie Jakub nie powrócił do Ciechanowa, bo w 1839 r. był wymieniony w dokumentach jakiś Jakub Cudkowicz jako obywatel biedny, zalegający z podatkami.

            Nieruchomość Herszka i Heny Cudkowiczów w Ciechanowie po śmierci Herszka, a później Heny przeszła na ich synów. Najbardziej zainteresowany placem i domostwem okazał się Abraham Erszkowicz, nowe nazwisko mający Wejnsztok / Wejnsztog z Janowa. Początkowo – 25 lipca 1816 r. – swoją część przekazała mu matka. Później, być może jak bracia dochodzili do pełnoletności, odkupował ich części. I tak Dawid Erszkowicz z Nowego Miasta sprzedał mu 25 marca 1819 r. swoje udziały w ciechanowskiej nieruchomości za 150 zł. Wolf Rozencwejg z Wyszkowa, odstąpił mu swoją część 22 lipca 1823 r. za 50 zł, zaś 6 października 1828 r. Mosiek i Jakub Erszkowicze, teraz lat doszedłszy, przekazali mu swoje prawa za 280 zł.

Dom dziedziczny Abrahama Erszkowicza Wejnsztoka był zbudowany w pruski mur czyli krzyżak i pokryty dachówką. Należał do niego oczywiście też plac, na którym stał dom oraz drugi z nim stykający się, położone między własnościami Czarneckiego i Kiełpińskiego. Wejnsztok zdecydował się na sprzedaż posesji, być może po śmierci matki, bo dopiero w kontrakcie sprzedaży-kupna z 24 kwietnia 1833 r. była o niej mowa jako o osobie nieżyjącej. Nowym nabywcą nieruchomości, wycenionej na 1890 zł został starozakonny Lefek Kręć z Ciechanowa, syn Fajbela. Z tej sumy, przy podpisaniu aktu notarialnego Wejnsztok otrzymał 900 zł, a resztę Kręć zobowiązał się wypłacić w ciągu 3 lat. Gdyby terminu nie dotrzymał, to własność powróciłaby do sprzedającego, także pieniądze, które już otrzymał, pozostałyby przy Wejnsztoku.

Lefek Kręć dotrzymał umowy i pozostał właścicielem nieruchomości nr 157 jeszcze długo. Według pomiarów Joachima Łuszczewskiego z połowy XIX w. jego działka miała 30 łokci szerokości i 40,4 pręty powierzchni. Na całej jej szerokości stał obszerny drewniany dom z dwiema przybudówkami od podwórza. Ten dom zastąpił zapewne stary budynek Cudkowiczów. Więcej jak połowę działki zajmował ogród warzywny. Nie wiadomo, kiedy zmarł Lefek Kręć i nową właścicielką działki, obciążonej długiem należnym Janowi Rosiakowi, została córka Kręcia – Marija Sura Majewkowicz. Ta zdecydowała się sprzedać nieruchomość wycenioną na 1200 rubli. Jej nabywcami 21 maja 1896 r. zostali Antoni i Stefania Walesiewiczowie.

Walesiewiczowie występujący też pod nieco zmienionymi literowo nazwiskami (Walisiewicz, Waliszewicz, Walasiewicz, Wasielewicz) należeli do dużej, zasiedziałej w Ciechanowie rodziny rolniczej, chociaż można ich spotkać też wśród przedstawicieli innych zawodów. Pozostali właścicielami nieruchomości, powiększonej jeszcze o działkę od strony ul. Kilińskiego, do wojny, a nawet dłużej.

Bibliografia:

AP Mława. Hip. Sygn. 307. Akta hipoteczne Sądu Pokoju Powiatu Przasnyskiego tyczące się domu drewnianego pod Nm 154 w mieście Ciechanowie przy ul. Warszawskiej w powiecie przasnyskim województwa płockiego lit. C, 1773-1913, k. 36

AP Mława. Hip. Sygn. 312. Akta hipoteczne Sądu Pokoju Okręgu Przasnyskiego -placu pod N 157 przy ul. Warszawskiej, w mieście Ciechanowie położonego, litera C, 1845-1910

Kęsik G.: Joachima Łuszczewskiego plan i rejestr pomiarowy siedzib miasta Ciechanowa z 1851 r.. – Warszawa; Ciechanów, 2019, s. 69 i dod. Odrys siedzib miasta Ciechanowa

Tomala[b1]  Ludwika: Językoznawca: nazwisk potrzebowała najpierw szlachta i mieszczanie, a potem – chłopi, w:

https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C79200%2Cjezykoznawca-nazwisk-potrzebowala-najpierw-szlachta-i-mieszczanie-potem [dostęp 1 VIII 2025]

Wałaszyk Jarosław: Ciechanów okiem urzędnika (w latach 1564 – 1867). – Ciechanów, 2023, s. 42

Żydowskie nazwiska, w: https://forumzydowpolskichonline.org/2020/02/21/zydowskie-nazwiska/ [dostęp 1 VIII 2025]

---