Nazewnictwo

Plac nazywano od początku Zielonym Rynkiem, Zielonym Placem, po niemiecku Grünplatzem, a od 1918 r. – placem Kościuszki. Nazwa wskazuje, że było tu sporo zieleni.

 

Ogólna historia placu

Wydawałoby się, że dzisiejszy plac Kościuszki jako plac targowy należy do najstarszej części miasta, którą stanowiło przede wszystkim wzgórze farskie czyli grodzisko, na którym stała siedziba kasztelana i obok kościół farny, a w pobliżu kościół klasztorny Augustianów. Najnowsze penetracje źródłowe skłaniają historyków do postawienia tezy, że plac ten nie jest efektem lokacji miasta w połowie XIV wieku, gdyż nie ma dokumentów potwierdzających takie działania. Placem handlowym starego miasta (sprzed lokacji w nowym miejscu w 1400 roku) był najprawdopodobniej obecny skwer TON – to właśnie przy nim wybudowano w 1358 roku klasztor Augustianów. Plac ten był centralnym miejscem podgrodzia, punktem życia mieszkańców, położonym w pobliżu przeprawy przez rzekę. Najprawdopodobniej w XIV wieku funkcjonowało tu miasto targowe (1).

Obecny plac Kościuszki powstał najpewniej dopiero pod koniec XV wieku lub na początku wieku XVI. Być może przyczyną jego wytyczenia był niszczycielski pożar starego miasta w 1476 roku, po którym należało odbudować kościół farny, a także zapewne mocno rozluźnić zabudowę w tym rejonie (2). Zielony Rynek przejął wówczas funkcję głównego placu targowego dla Starego Miasta, zaś w XVII wieku mógł pełnić funkcję rynku bydlęcego.

Jego nieregularne rozplanowanie w układzie przestrzennym starego miasta, widoczne na dawnych planach, doskonale zachowało się do dzisiaj. Handlowy charakter Zielonego Rynku przetrwał jeszcze bardzo długo. Lustracja z 1789 r. zawierała zapis: Grobla przy jego Królewskiej Mości Mieście Ciechanowie na trakcie Publicznym… na wybudowaną Austeryą w Publicznym miejscu Rynku w ulicy Warszawskiey dom ieden, na Zielonym Rynku austeryą z wjazdem, karczmą… Podobne zapisy pochodzą z 1851 r. i stwierdzają, że przy ulicy Rynek Zielony i trakcie Gdańsko-Warszawskim egzystuje od 1808 r. Zajazd, trakyernia i szynk. Tę karczmę nabył w 1846 r. Jan Grzybowski, a w 1851 r. ponownie wystąpił o przyznanie mu „konsensu na szynk” (3).

Z kolei w 1826 r. władze miasta zabiegały o wykopanie i urządzenie z pompą studni publiczney na Zielonym Rynku, która to inwestycja miała kosztować 974 złp (4).

W 1811 r., jak wynika z „Wykazu tabelarycznego sporządzonego przez burmistrza Ciechanowa – Śmietankę”, na Zielonym Rynku było 9 dziedzicznych domów należących do rodzin żydowskich (5). Plan Ciechanowa z tego samego roku wskazuje też austerię. Na wschód, tak jak dzisiejsza Grodzka jest zaznaczone przejście czy nienazwana droga prowadząca do Traktu Warszawskiego. Na południowy zachód odchodził Trakt Gdański (ob. ul 3 Maja), na północ oczywiście ul. Warszawska.

Plan sporządzony w 1816 r. – „Plan Miasta Ciechanowa mający służyć do projektu przeniesienia Żydów w oddzielne rewiry” – okolice Zielonego Rynku przedstawia nieco inaczej. Nie zmieniona pozostała Warszawska. Na wschód nadal wychodziła droga, ale bardziej skręcająca na północny wschód, przechodząca w Drogę przez Pole (jest kilka na planie tak nazwanych dróg), wiodącą do ul. Tylnej (przedwojenna Zakroczymska). Za to z południowo-zachodniego narożnika wychodzą dwie drogi. Jedna to ulica Mławska, biegnąca obok Konwentu Augustianów i kończąca się gdzieś w okolicy dzisiejszego stadionu, druga to Trakt Gdański, okrążający wzgórze farne i prowadzący do przeprawy na Łydyni. Wówczas przy Zielonym Rynku stało 5 domów należących do starozakonnych.

Sytuacja niewiele się chyba zmieniła w połowie XIX w., o czym świadczy „Rejestr pomiarowy szczegółowy siedzib miasta Ciechanowa… ułożony w roku 1851 przez geometrę przysięgłego Joachima Łuszczewskiego”. Mamy nadzieję, że wkrótce poznamy też plan, do którego ów rejestr się odnosił. Powoływali się na niego w 1957 r. Józef Kazimierski i Daniela Warecka-Kosacka. Na jego podstawie i przy uwzględnieniu wcześniejszych planów został opracowany w skali 1: 5000 „Plan m. Ciechanowa z r. 1851”. Według tego planu na północ z Zielonego Rynku biegła ulica Warszawska, nie miała nazwy uliczka od Zielonego Rynku do Małowarszawskiej (ob. Mickiewicza), z południowo-zachodniego narożnika wychodziła ulica Mławska, za to na zachód – dwie ulice. Z północnego narożnika na zachód biegła ul. Zakroczymska, błędnie zapewne tak nazwana na mapie, bo w „Rejestrze…” jest wymieniona jako Zielona Ścieżka, a z południowego (ob. Grodzka) w stronę fary nie nazwana w „Rejestrze …Łuszczewskiego” uliczka „przy placu 185”, przypisana do ul. Parafialnej. Ów plac 185 znajdował się przy Zielonym Rynku i należał do Franciszka Domżalińskiego. Na planie Kazimierskiego, została też nazwana ulicą Farną (Parafialną), gdyż we wspomnianym rejestrze Łuszczewskiego jest wymieniona ulica Parafialna ale „od Warszawskiej do krzyża i od krzyża do zabudowań kościelnych” czyli obecna Ściegiennego. Na planie ulica Parafialna nie została nazwana (6).

 

„Rejestr…Łuszczewskiego” wymienia przy Zielonym Rynku 23 nieruchomości oznaczone numerami policyjnymi od 178 do 185 i od nr 200 do 211. Analiza zebranych tam danych wskazuje, że numeracja biegła najprawdopodobniej wokół Zielonego Rynku w kierunku odwrotnym niż obecnie, czyli od ul. Warszawskiej w prawo. Skoro plac 185 dotykał uliczki wiodącej do fary, jak wcześniej zaznaczono, to działki od nr 200 do 205 leżały najprawdopodobniej przy południowej pierzei placu, do którego włączono też niezabrukowaną ulicę o powierzchni 60,4 pręta i zapewne działki przy niej położone. Był to prawdopodobnie wschodni odcinek obecnej ulicy Grodzkiej. Przy działkach od nr 208 istniała adnotacja: od Zielonego Rynku do Małowarsz. Sam Zielony Plac był zabrukowany. Podobną adnotację umieszczono przy działce nr 183-2, na której 5,2 pręta powierzchni pokryte było brukiem. Do niektórych numerów były przypisane 2-3 działki. Jak się okazuje niektóre osoby posiadały więcej niż jeden plac, nie zawsze położony obok. Część nieruchomości było zabudowanych, i nie zawsze tam, gdzie stał dom, było wydzielone podwórko. Wszystkie domy i zabudowania gospodarcze były drewniane. Znaczną ilość zebranych w “Rejestrze… Łuszczewskiego” danych przedstawia poniższa tabela (7):

 

Nr policyjny	Właściciel działki	Powierz-chnia działki w prętach	Długość w łokciach	Powierz-chnia domów w prętach	Powierz-chnia zabud. gosp. w prętach	Powierz-chnia ogrodów owoc. w prętach	Powierz-chnia ogrodów warzyw. w prętach
178	Zembrzuski Ludwik	50,9	27¼	3,7	1,2 +	44,6	–
179	Wiśniewski Jan	44,9	24¼	4,0	2,0	–	38,9
180	Nowakowski Jakób	54,1	24	43,	–	–	50,7
181	Zembrzuski Antoni	69,2	33	5,2	6.5	–	45,5
182	Karniewer Zelman	48,8	24	7,2	2,7 +	–	36,8
183-1	Friedman Samson	26,9	25	9,0	6,3	–	–
183-2	ditto	27,8	30	–	6,1	–	–
184	Wdowiński Antoni	25,5	25¼	–	0,9 +	10,6	–
185	Domżaliński Franciszek	25,6	31½	5,1	0,8 +	–	17,1
200	Zembrzuski Ludwik	94,4	37½	–	–	–	96,4
200½	Plac w sporze	21,2	12¾	–	–	–	21,2
201	Gutkowski Józef	41,6	27	–	–	–	41,6
201-1	Pajkowski Szymon	36,3	–	3,8	– +	–	19,2
201-2	ditto	50,8	–	–	–	–	50,8
201-3	ditto	83,4	–	–	–	–	83,4
202	Wdowiński Antoni	253,5	54¾	5,1	15,1 +	–	191,7
203	Pajkowski Szymon	119,7	23¼	4,1	4,5	–	4,5
204	Zaborowska Szczep.wd	180,6	39½	–	–	–	180,6
205	Brym Jan	157,0	37	3,6	6,5 +	–	135,9
–	Ulica	60,4
208	Grzybowski Jan	61,6	25½	6,8	13,4	–	33,6
209½	Gawarecki Jan	86,8	30	–	–	–	86,8
209	Gawarecki Jan	41,6	24¼	6,3	4,0 +	–	25,8
210	Krzyżewska wdowa	65,0	35¼	4,3	– +	–	53,1
211	Karaczyński Adam	17,6	11¼	3,8	0,7 +	–	6,8
–	Zielony Rynek plac	326,7
	Razem	2073,9		79,9	69,7	55,2	1315,8

Pręt mierniczy = 1,87 ara

Łokieć nowopolski = 57,6 cm

Znak + oznacza wydzielone podwórze

W okresie międzywojennym przy pl. Kościuszki funkcjonowała żydowska szkoła średnia, prowadzona przez rodzinę Windyk. Ze względów finansowych szybko ją zamknięto (8). Niestety, nic nie wiadomo o jej bliższej lokalizacji.

Przypisy:

(1) Górczyk W.: Ciechanów – zarys dziejów do XV w. – Kultura i Historia, 2011, nr 19 (http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/2280 ; dostęp 18 I 2018 r.) ; Górczyk W.: Lokacja Ciechanowa. – Notatki Płockie, 2013, nr 4, s. 8-12

(2) Małowiecki R.: Kalendarium urbanistycznych dziejów Ciechanowa. – Mazowsze, 1996, nr 7, s. 13

(3) Pazyra S.: Dzieje Ciechanowa i Ziemi Ciechanowskiej. – Ciechanów, 1976, s. 244, 250, 352, 445

(4) Ibidem, s. 402

(5) Ibidem, s. 374

(6) Kazimierski J., Warecka-Kosacka D.: Studium historyczne Miasta Ciechanowa. – Płock, 1957, s. 14 ; Plan m. Ciechanowa z r. 1851 // W: Millenium Ciechanowa. – Ciechanów, 1969, s. 194 (załącznik do artykułu: Kazimierski J.: Rozwój przestrzenny miasta Ciechanowa); Pazyra S. Op.cit., s. 429

(7) AP Płock. Rejestr Pomiarowy Szczegółowy Siedzib Miasta Ciechanowa położonego w Gubernii Płockiej Powiecie Przasnyskim obrachowany i ułożony roku 1851 przez Jeometrę przysięgłego Joachima Łuszczewskiego. – Sygn. 613. Komisja Wojewódzka Płocka, 1816-1866, k. 12-13

(8) Piotrowicz D.: Ciechanowscy Żydzi // W: Mazowsze Ciechanowskie – moja „mała ojczyzna” / Oprac. A. Kociszewski, J. Pełka. [T.] 2. – Ciechanów, 1997, s. 90 ; Piotrowicz Dariusz: Powiat ciechanowski w latach 1914-1920. – Ciechanów, 2018, s. 86